Geïllustreerde spoorkaarten
Kaarten vol verhalen rond 1950
English version
Geïllustreerde kaarten in cartooneske stijl waren halverwege de 20e eeuw een populair promotiemiddel voor reizen en toerisme. In tegenstelling tot objectieve, realistische kaarten appelleren ze aan emoties als romantiek, fantasie en humor. Ze vertellen anekdotes over regionale historie, cultuur en landschap op een manier die jong en oud aanspreekt. Geïllustreerde kaarten zijn bedoeld om te inspireren, niet om reisinformatie te verstrekken.
Deze pictorial maps of Bildkarten lijken ver af te staan van de schematische 'metrokaarten' van spoorwegnetwerken uit dezelfde periode, met rechte lijnen en zonder enig detail. Voor beide kaartsoorten geldt echter dat ze slechts losjes gebonden zijn aan de geografische realiteit. Ze dienen om een boodschap over te brengen: de eenvoud van een reis dan wel de rijkdom van een regio.
Vroege voorbeelden
Geïllustreerde kaarten zijn zo oud als de cartografie. Middeleeuwse kaarten stonden vol zeemonsters en 17e-eeuwse plattegronden bevatten illustraties van gebouwen. In de 19e eeuw werden kaarten echter steeds wetenschappelijker: exacter maar ook saaier. Geïllustreerde kaarten werden in de 20e eeuw dan ook vooral gemaakt door kunstenaars, illustratoren en reclame-ontwerpers. Invloedrijk was de Wonderground Map die MacDonald Gill vanaf 1914 ontwierp voor de London Underground. Deze ademde een middeleeuwse sfeer en wist fantasie te paren aan accuratesse.
De geïllustreerde kaart sloeg als reclamevorm vooral aan in de Verenigde Staten. Vanaf ongeveer 1925 promootten vrolijke en kleurrijke kaarten Amerikaanse steden, staten, pretparken en luchtlijnen. Het was de golden age of pictorial maps met kaarten zoals die van het Greyhound-busnetwerk uit 1933. De luchtige opzet blijkt niet alleen uit de illustraties maar ook uit tekstjes als Thar's room in Texas for all of Yurrup and half of Africa, yes suh. Pas na 1945, samen met de populaire cultuur van de bevrijders, brak de geïllustreerde kaart echt door in Europa, al zijn er ook vooroorlogse voorbeelden.
The mechanisation of cartography that started in the 19th century and aimed at absolute objectivity had perforce to drop the easy 'conversational' tone of the old maps and became 'official' in the double sense of the term. Probably this was the reason why countries, industries and enterprises, abandoning the objective type of maps for their publicly purposes, turned once again to the pictorial map.
Pictorial cartography draws upon experiences accumulated throughout the lapse of centuries, if with entirely different aims; for its purpose is not to educate or instruct. Rather does it replace dry statistics and intricate lines with pictorial data, and by a skilful form of presentation induces people to 'read' the map again. The love of story-telling is common to all these maps.
Verenigd Koninkrijk
Kaartenpioneer MacDonald Gill werkte voor de London Underground en Britse scheep- en luchtvaartmaatschappijen, maar niet voor de spoorwegen. Een vooroorlogs voorbeeld van een geïllustreerde spoorkaart is van Alfred E. Taylor voor de gezamenlijke Britse en Ierse spoorwegmaatschappijen. De kaart met een Amerikaanse doelgroep was een verkleinde versie van de muurschildering met lichteffecten die Taylor in 1939 maakte voor de New York World's Fair, met 190 thumbnail illustrations of places of interest, nadien overgebracht naar het kantoor van de Britse spoorwegen in Rockefeller Plaza.
In de jaren na de vorming van British Railways in 1948 verschenen er veel affiches met geïllustreerde kaarten van graafschappen als Yorkshire en Devon, of van de landen Scotland en Wales. De stijl was meestal klassiek, gecombineerd met lichtvoetige historische tekstjes, zoals bij de kerktoren van Pocklington: had a 'flying man' in 1733.
Opvallend van stijl en kleur was de kaart van Norfolk uit 1955 door art director Gordon Burrows. Hij slaagde erin de historische uitstraling te combineren met een eigentijdse vormgeving en het vrolijke van kindertekeningen.
Southern
Een uitvouwbare kaart van Zuid-Engeland uit 1966 laat zien dat geïllustreerde kaarten zich ook lieten combineren met de nieuwe, strakke huisstijl van British Rail.
Een herkenbaar detail is Stonehenge, vlak onder de cartouche met het motto Get out and about on the Southern. De ontwerper is onbekend.
Frankrijk
In 1951 brachten de Franse spoorwegen (SNCF) een affiche uit met een geïllustreerde kaart van Frankrijk, waarop de spoorlijnen echter ontbraken! Het doel was duidelijk niet om een route te plannen maar om tot reizen aan te zetten. Een Amerikaan wist de overvolle maar sprookjesachtige kaart goed te omschrijven: Once upon a time there was a castle. Its picture was sketched upon a large poster map — along with pictures of other castles, knights, cathedrals, bathing beauties, factories, and even a mermaid. Dit schreef het blad The Rotarian toen de afbeelding in 1953 werd afgedrukt vanwege een Rotary-conventie in Parijs.
De geïllustreerde kaart was gemaakt door Cheval-Batany, oftewel het ontwerpersduo Jean Cheval en Alex Batany. Hoewel geslaagd had de kaart niet de finesse van de geïllustreerde planospheres die Lucien Boucher in dezelfde periode maakte voor Air France. De kaart van Cheval-Batany dateerde eigenlijk al uit 1947, toen op een affiche gecombineerd met verschillende kleurenfoto's. Omdat dit afleidde van de gedetailleerde kaart werd deze enkele jaren later opnieuw uitgebracht, nu in combinatie met een afbeelding van de elektrische locomotief CC 7001, getekend door P. Bouvry.
Zwitserland
Een geïllustreerde spoorkaart uit 1939 heeft als Engelse titel Exploring Switzerland. Deze werd uitgegeven door de Schweizerische Verkehrszentrale, voorloper van Switzerland Tourism.
De 116 centimeter brede kaart is zeer gedetailleerd. Elk Zwitsers dorp is afgebeeld en alle spoorlijnen, net als de grotere stations. Tussen de bergen, meren, dorpen en steden zijn historische en folkloristische figuren afgebeeld die in verhouding erg groot zijn.
De kaart is opmerkelijk genoeg op het zuiden gericht; wat op het eerste gezicht het Meer van Genève lijkt is dan ook de Bodensee. Om verwarring te voorkomen staat er een grote windroos in het midden. De afwijkende oriëntatie was wellicht bedoeld als verrassingseffect.
De kaart werd onder begeleiding van hoogleraar cartografie Eduard Imhof ontworpen door Otto M. Müller (1913-2002). Müller was gespecialiseerd in geïllustreerde kaarten, zo maakte hij later ook een Cheese map of Switzerland.
Buitenlandse verbindingen
In 1956 gaven de Zwitserse spoorwegen (SBB) een geïllustreerde kaart uit met buitenlandse verbindingen. Ook nu was het ontwerp van Otto Müller, al had zijn tekenstijl zich duidelijk ontwikkeld.
Buitenlandse steden en streken zijn aangeduid met illustraties in zwart-wit, terwijl die in Zwitserland zelf in kleur zijn afgedrukt. Clichés, zoals een Eiffeltoren voor Parijs, werden bij het ontwerp niet vermeden.
Oostenrijk
In 1952 verscheen een grote geïllustreerde kaart ter promotie van het toerisme in Oostenrijk, waarop ook de spoorlijnen — inclusief bielzen — waren afgebeeld. Oostenrijk was toen nog verdeeld in geallieerde bezettingszones; de Engelstalige kaart zal zeker ook bedoeld zijn geweest voor de aanwezige Britse en Amerikaans militairen. De Amerikanen betaalden via de Marshallhulp mee aan het weer op gang brengen van het toerisme.
Onderscheidend van andere geïllustreerde kaarten is het hergebruik van illustraties als waren het iconen. Zo staat bij alle badplaatsen hetzelfde badende mannetje. Dat geldt ook voor skiërs, hoewel die ter afwisseling soms spiegelbeeldig zijn afgedrukt. Een leuk detail vormt de trein door de Arlburg-tunnel, waarvan zowel de voor- als achterkant zichtbaar is. Aangezien de tunnel 10 kilometer lang is dit een voorbeeld van — welbewust — gebrek aan realisme.
De kaart werd uitgegeven door de Press- and Information-Service of the Austrian Federal Government, en gemaakt door William G. Slattery (1929-). Deze Zuid-Afrikaan studeerde in 1952-53 aan de Akademie für angewandte Kunst in Wenen.
Na enkele jaren als art director in Zürich te hebben gewerkt vertrok Bill Slattery naar de Verenigde Staten, waar hij succes zou krijgen als ontwerper van affiches voor Delta Air Lines.
Italië
In 1938 illustreerde de Russische Italiaan Vsevolode Nicouline een 'artistieke atlas' van Italië voor de prominente geograaf en uitgever Giovani De Agostini. Prachtige kaarten van de 21 regio's tonen monumenten, folkore, industrie en gastronomie. Spoorlijnen ontbreken, maar spoorwegen spelen wel een rol. Zo zijn in Piemonte verschillende spoortunnels met een stoomlocomotief afgebeeld, en bij Domodossola een elektrische locomotief. De spoorlijn uit Zwitserland via de Simplon-tunnel was namelijk tot daar geëlektrificeerd.
Misschien wel de mooiste geïllustreerde kaart van Italië verscheen rond 1950 in de toeristische folder Italy… four seasons of sunshine. De kunstzinnige kaart was gemaakt door Celestino Petrone (1904-1985), vooral bekend als beeldhouwer. De tekening heeft een mediterraan kleurenpalet en is tekstloos: zowel de contouren van Italië als de steden zijn herkenbaar genoeg.
Naast klassieke schepen, monsters en meerminnen op zee zijn ook moderne vervoermiddelen afgebeeld, zoals een touringcar die door de triomfboog in Aosta rijdt en een stoomlocomotief die uit de Simplon-tunnel komt.
Early in the present century a revival of the pictorial map set in. Countries, cities and health resorts were intent on keeping their travel publicity lively and interesting. Their folders, advertisements and articles were illustrated with maps and bird's-eye views which deliberately appealed to the sense of romance as a means of tempting the prospective traveller.
They were designed to speak for themselves and not to need the backing of textual matter. The variety of the expressive media at the artist's disposal prevents the pictorial map from becoming monotonous. It is contrived to satisfy the disere of the modern reader for quick and pithy information.
Duitsland
De belangrijkste Duitse ontwerper van Bildkarten was Leo Faller (1902-1969). Hij was schilder van landschappen, portretten en stillevens en maakte ook muurschilderingen in het Anhalter Bahnhof in Berlijn. Faller ontwierp veel geïllustreerde kaarten voor de WER, het Werbeamt (reclamebureau) van de Reichsbahn, later van de Deutsche Bundesbahn (DB).
In de late jaren dertig verscheen een serie brochures met uitvouwbare geïllustreerde kaarten zoals Am deutschen Rhein en van het Schwarzwald en de Bodensee. In 1938 maakte Faller Die schöne Eisenbahnreise, een losse kaart bij een door hem geïllustreerd gelijknamig boekje. Deze fraaie kaart laat de omvang van het toenmalige Duitsland zien, inclusief delen van Polen en de Baltische staten en het net door Hitler geannexeerde Sudetenland.
Na de oorlog ontwierp Leo Faller spoorwegaffiches met thematische kaarten, zoals Mit der Bundesbahn durch das Gastliche Deutschland (gastronomie) en Ins Märchenland vol sprookjes en legenden, waaronder de rattenvanger van Hamelen. Ook maakte hij rond 1955 een sneeuwbetopte uitvouwbare kaart van de Deutsche Wintersportgebiete.
Nederland
De Nederlandse Spoorwegen brachten in 1954 een uitvouwbare kaart uit, getiteld Railways in Holland (viertalig). De buitenzijde was bedrukt met zwart-witfoto's met onderschriften als 'Sierlijke spoorbruggen overspannen de rivieren en kanalen waar Holland zo rijk aan is'. De geïllustreerde spoorkaart zelf was gemaakt door Jan Rodrigo (1921-2013). Rodrigo schilderde en tekende vooral stadsgezichten, landschappen en reisimpressies. In de jaren vijftig had hij een dienstverband als reclametekenaar bij de afdeling Propaganda van de Nederlandse Spoorwegen.
De kaart is geïllustreerd met gebouwen, klederdrachten, landbouwproducten en industrie, aangevuld met enkele fantasiefiguren zoals zeemeerminnen. Op de in rood aangegeven spoorlijnen rijden verschillende treinen: een goederentrein met een NS 1200-loc, een Blauwe Engel, een elektrisch treinstel Mat '46 en een stoomtrein op de grens bij Emmerich, wellicht de Rheingold Express. Verder valt het nieuwe station Eindhoven op, onder een gloeilamp ter markering van de Philips-hoofdstad. Oostelijk Flevoland is net drooggevallen, met zelfs Lelystad al aangegeven.