Frauenplakatserien

Vrouwen op affiches van de Deutsche Bundesbahn

RETOURS spoorweg­historie, vormgeving en fotografie
English version

De spoorwegen en de reclamewereld vormden gedurende het grootste deel van de 20e eeuw een mannenbolwerk. Het Werbeambt (reclamebureau) van de Duitse spoorwegen kwam er rond 1960 door marktonderzoek achter dat vrouwen een belangrijke doelgroep waren.

Er volgden speciale series van Frauenplakate met, voor en deels ook door vrouwen. Het vrouwbeeld op spoorwegaffiches veranderde met de tijd: van elegant via afhankelijk naar vrijgevochten — of toch weer als lustobject?

door

Voor de Tweede Wereldoorlog

Al rond 1930 gaf de Duitse Reichsbahn affiches uit met vrouwen erop. Door de associatie van spoorwegen met techniek en de toenmalige rolverdeling was dat niet vanzelfsprekend. Het affiche Germany wants to see you door Julius Ussy Engelhard uit 1927 was op buitenlandse toeristen gericht. Een elegante Duitse met een bos bloemen poseerde voor een stoomlocomotief. Diende zij vooral als 'lokkertje' voor mannen of wilde men ook de vrouwelijke doelgroep aanspreken? Dat laatste lijkt wel het geval op het affiche Die bequeme Eisenbahnreise van Hein Neuner uit 1937.

Affiche Die bequeme Eisenbahnreise, 1937 | Hein Neuner (PosterConnection)

Het affiche van Neuner was uitgebracht door de WER, het Reichsbahn-Werbeamt für den Personen- und Güterverkehr. Dit gecentraliseerde reclamebureau voor de Duitse spoorwegen werd in 1934 verantwoordelijk voor alle affiches en brochures. Hoewel opgericht ten tijde van Hitler zou deze organisatie, die zich niet met directe nazi-propaganda heeft beziggehouden, de Tweede Wereldoorlog overleven — dit in tegenstelling tot de Reichsbahn zelf (althans in West-Duitsland).

De vroege Bundesbahn

Direct na de Tweede Wereldoorlog kwam de Reichsbahn onder curatele van de Britse en Amerikaanse bezetters. Na de oprichting van de Bundesrepublik Deutschland in 1949 gingen de spoorwegen verder als Deutsche Bundesbahn. In West-Duitsland was dit de opvolger van de Reichsbahn, die in de DDR wel onder de oude naam bleef voortbestaan. In het westen bleef wel het vooroorlogse spoorwegreclamebureau WER bestaan, nu echter voluit als Bundesbahn Werbe- und Auskunftsamt für den Personen- und Güterverkehr. Het stond lang onder leiding van Werner Walz.

Affiche Man fährt mit der Deutschen Bundesbah, 1958 | Grave-Schmandt (Bibl. Forney, Paris)

Vrouwen gaan zelden alleen op reis, en hebben weinig invloed op de vervoerskeuze, dacht men in deze periode. Ze kregen daarom slechts incidenteel aandacht in de spoorwegreclame. In 1954 gaf het affiche Unser Verkehrsmittel een vrouw weer temidden van mannen op een station. Een zelfstandige rol kreeg zij in 1958 op het affiche met het motto Man fährt mit der Deutschen Bundesbahn, een geslachstneutrale aanduiding. Beide affiches waren ontworpen door Atelier Grave-Schmandt, begin jaren 50 in Frankfurt opgericht door Hans Schmandt (1920-1993) en Heinz Grave (details onbekend). Naast affiches voor de Bundesbahn maakten ze ook boekillustraties en muurschilderingen.

Vrouwelijke ontwerpers

Zowel de spoorwegen als de reclamewereld waren in de jaren 50 en 60 een mannenwereld. Toch schakelde de WER in die periode minstens vijf vrouwelijke ontwerpers in. Dat was meer dan in omringende landen, waaruit eigenlijk geen spoorwegaffiches van vrouwen bekend zijn uit die tijd (met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk). Behalve de helft van het duo Nierhaus + Estenfelder (zie onder) was bijvoorbeeld kunstenares Eva Höfner-Pönicke een vrouwelijke ontwerper voor de Bundesbahn. Haar affiche Reise im Frühling (1956) toont een licht en luchtig geklede vrouw als tegenwicht voor een donkere locomotief.

Affiche Urlaubsfreuden, 1958 | Erika Müller (bron: Pinterest)

Een vakantie-affiche uit 1958 van Erika Müller, van wie geen verdere gegevens bekend zijn, werd meertalig door heel Europa uitgebracht. Velen vonden de schilderstijl echter "te gewaagd" en in het buitenland werd het "onbegrijpelijkerwijs niet begrepen", aldus WER-directeur Walz. Het paarse paard doet denken aan het expressionisme van Der Blaue Reiter, toch al een halve eeuw eerder. Over het viaduct rijdt een VT11.5 TEE-treinstel, paradepaardje van de Bundesbahn.

Ons reclamekantoor zet alleen freelancers in als ontwerpers; we hebben geen eigen ontwerpstudio. Tot deze grafische kunstenaars behoren niet alleen bekende namen, zoals Andrian, Schmandt of Stiller. Talentvolle jonge ontwerpers hebben altijd een kans gekregen bij de WER. Op een dag diende zich bijvoorbeeld een meisje aan dat er half verhongerd uitzag.

De jonge dame was op staande voet ontslagen door haar vorige werkgever, omdat ze al te avant-gardistische ontwerpen had geleverd. Ze kreeg een testopdracht en wist daar snel een goede affiche van te maken. Dit verhaal, zo aandoenlijk als het klinken mag, heeft een harde kern. Een jonge grafisch ontwerper die een affiche heeft gemaakt voor de Bundesbahn krijgt ook elders opdrachten.

WER-directeur Dr. Werner Walz, 1971

Vrouwen op wintersport

De eerste skilift van Duitsland werd in 1948 geopend in het Beierse Sudelfeld. In de jaren 50 en 60 groeide wintersport uit tot een massasport. Behalve technische innovaties in de uitrusting (betere ski's, skischoenen, bindingen en speciale kleding) ontstond een toeristische infrastructuur van pistes, skiliften, kabelbanen, skihutten en hotels. Berggebieden werden ontsloten door nieuwe wegen, maar ondanks het toenemende autoverkeer bleef de trein belangrijk als betrouwbaar vervoermiddel op lange afstanden.

Affiche Zum Wintersport mit der Bundesbahn, 1957 | Heinz Schwabe (poster-auctioneer.com)

Op wintersportaffiches van de Deutsche Bundesbahn stonden opvallend vaak vrouwen, een teken dat de skisport al breed door beide geslachten werd beoefend. Eugene Maria Cordier beeldde op zijn affiche Mit der Bundesbahn in den Winter (1952) een geïdealiseerde vrouw af: een soort Madonna, maar dan met ski's op haar schouders en treinen op haar hoofddoek. De autodidactische illustrator Heinz Schwabe tekende op Zum Wintersport mit der Bundesbahn (1957) een meer alledaagse vrouw, al duidde hij haar gezicht slechts summier aan. Haar ski's steken door het treinraam.

De eerste Frauenplakatserie

Kwamen affiches met vrouwen erop voordien min of meer willekeurig tot stand, vanaf 1962 zat er beleid achter. De WER ging als een van de eerste Duitse reclamebureaus grootschalig marktonderzoek doen. Daaruit bleek dat "de invloed van de vrouw op de keuze van het vervoermiddel bepalend is bij familievakanties. Ook als solo-reiziger verkiezen vrouwen over het algemeen de trein."

Zo ontstond de eerste Frauenplakatserie: drie affiches gericht op vrouwen, waarop elegante dames centraal stonden, ontworpen door Atelier Strom-Heigl. Kunstenaar Ernst Strom (1929) was dit rond 1960 in München begonnen met illustrator Max Heigl (details onbekend). Hun affiches behoorden tot de beste van Duitsland in de jaren 60, met eenvoudige vormen, krachtige kleuren en subtiele humor waar gepast.

De slogans op de affiches, niet direct aan vrouwen gerelateerd, waren het resultaat van een slagzinwedstrijd binnen de WER. Mit Pfiff per Bahn laat zich vertalen als Slim per spoor, maar refereert ook aan het fluitje van de conducteur. De groene golf van Garantiert grüne Welle werd zichtbaar gemaakt door de seinen op de achtergrond. Eins ist sicher, die Bahn ging over de betrouwbaarheid van de spoorwegen onder alle weersomstandigheden.

Op de vrouwenaffiches stond de menselijke kant van de spoorwegen centraal, maar dat betekende niet dat er geen spoorwegmaterieel werd afgebeeld. Wel werden de treinen ondergeschikt gemaakt aan de mensen door ze klein weer te geven. Op de achtergrond van Mit Pfiff per Bahn is diesellocomotief V200 van de Deutsche Bundesbahn zichtbaar, sinds 1956 massaal ingezet voor personen- en goederenvervoer. Op Eins ist sicher, die Bahn is de kenmerkende ronde neus te zien van een VT11.5-treinstel als Trans Europ Express (TEE).

Het personenverkeer neemt bij de Westduitse Bundesbahn voortdurend toe, meent de directeur van het Bundesbahn Werbe- und Auskunftsamt, dr. Werner Walz. Enerzijds moet de reclame gericht zijn op het wekken van vertrouwen en de mogelijke reizigers voorhouden dat zij veilig, vlug en voordelig vervoerd worden. Anderzijds moet de commerciële reclame erop gericht zijn om de duurdere reismogelijkheden zoals de TEE-treinen aan de man te brengen, waarbij de vrouw gezien haar invloed op de uiteindelijke beslissing niet vergeten mag worden.

Maar hoe bedrijft men moderne reclame? Deze vraag heeft niet alleen betrekking op de uitvoering, maar ook de methode. Om daar achter te komen moet men de mensen kennen en hun wensen, hun gedachten en — indien mogelijk — ook de structuur van hun onderbewustzijn, waaruit de wensen en drijfveren omhoog stijgen. Deze zaken zijn door de reclamewetenschap onderzocht, de vooruitgang die zij geboekt heeft alsmede de verbetering van marktonderzoek en -analyse dienen tot basis voor de spoorwegreclame in West-Duitsland.

Revue der Reclame, oktober 1967

De tweede Frauenplakatserie

In de herfst van 1964 gaf de WER opnieuw opdracht voor een serie vrouwenposters, nu onder het motto Fahr lieber mit der Bundesbahn. De affiches van de eerste serie waren met vrouwen en voor vrouwen, maar door mannen. De tweede serie werd wel door een vrouw gemaakt: Marianne von Euw.

Deze ontwerpster werkte voor het grote reclamebureau OTW (Operationales Team für Werbekommunikation) van Paul Ohlert in Berlijn. Verder is niets over Von Euw bekend, behalve dat een van haar vrouwenaffiches een ontwerpprijs won als Das vorbildliche Grossplakat 1964.

Dat de kunstenaar een vrouw was betekende niet dat stereotypes werden vermeden. De 'dame met druiven' (genoemd naar de folder in haar hand) heeft een jong, haast kinderlijk gezicht met zeer grote ogen en een delicate mond. Op de achtergrond staat Rheingold-locomotief E10 (passend bij de druiven-folder over het Rijndal). Een ander affiche uit deze serie toont een moeder en dochter in een open treinraam — een veelvoorkomend motief — met een bos bloemen. In beide gevallen dragen de vrouwen de reisfolder en hun treinkaartje als een trofee.

De jaren zeventig

Na de seksuele revolutie eind jaren 60 veranderde de manier waarop vrouwen werden afgebeeld op spoorwegaffiches spectaculair. Opvallend vaak werden zij in bikini afgebeeld. Dit kan gezien worden als misbruik van vrouwenlichamen als verkoopbevorderend lustobject, of juist als symbool van door vrouwen verworven vrijheden. In die laatste visie kunnen schaarsgeklede vrouwen model staan voor een vakantie- en vrijheidsgevoel dat goed bij de spoorwegen past.

Een smaakvol voorbeeld is het affiche voor treinreizen naar de Noordzee en Oostzee uit 1971 van de hand van René Ahrlé. Het lichaam van de vrouw is grafisch opgebouwd uit vissen, wellicht refererend aan zeemeerminnen. Maar met de opkomst van de kleurenfotografie op affiches in dezelfde periode zijn associaties met goedkope mannenbladen niet ver weg, zoals bij het affiche Deutschland mit der Bahn uit 1970.