Affiche Aria Pura, Foré, 1974 | Collectie Arjan den Boer

Europese spoorwegaffiches uit de vroege jaren zeventig

Chemins de Fer Européens

English version

De Europese Spoorwegen bestaan niet en hebben nooit bestaan — althans niet als een organisatie met die naam. Toch verscheen er begin jaren '70 een kleurrijke reeks affiches met dat opschrift.

De affiches tonen de toenmalige wens tot Europese integratie van de spoorwegen. Ook vormde het 50-jarig jubleum van de Inter­nationale Spoorwegunie UIC een aanleiding. In hetzelfde jaar 1972 werd niet toevallig de InterRail-kaart geïntroduceerd.

De reeks affiches laat niet alleen zien hoe er veertig jaar geleden gedacht werd over Europese samen­werking, maar ook wat de trends waren in het grafisch ontwerp.

door Arjan den Boer (1972)

Internationale Spoorwegunie UIC

In 1922 werd de Union Internationale des Chemins de fer (UIC) opgericht. Doel was de technische standaardisatie tussen spoorwegen wereldwijd. De leden kwamen van over de hele wereld, maar Europese spoorweg­maatschappijen hadden de zwaarste stem en het meeste belang bij samenwerking.

Na de Tweede Wereld­oorlog werden de activiteiten uitgebreid met een gezamenlijke wagon­pool en een financierings­maatschappij voor materieel. De UIC harmoniseerde zaken zoals pictogrammen en passagiers­klassen. De spoorwegunie stond ook aan de basis van de Europabus (1951) en de Trans Europ Express (1957).

UIC-gebouw in Parijs | Bron: Grenzenloze spoorwegen, UIC 1967 Affiche 50 jaar UIC, 1972 | Ontwerper onbekend, collectie Arjan den Boer
Europese Spoorwegen in de Utrechtse Jaarbeurs, 1952 | Collectie Spoorwegmuseum Utrecht

Informatiecentrum CICE

In 1950 richtte de UIC het Centre d'Information des Chemins de Fer Européens op. Het coördineerde de publiciteit van de Europese spoorwegmaatschappijen, maar gaf ook zelf promotie­materiaal uit. Het CICE beschikte over een rondreizend expositierijtuig en presenteerde zich met stands op beurzen.

Op de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel pakte het CICE groots uit. Een internationaal spoorpark toonde de nieuwste treinen. In de UIC-stand in het Transport­paviljoen werden de spoorwegen gepromoot als wegbereider van de Europese integratie.

Ansichtkaart spoorwegpark, Expo 58 in Brussel, 1958 | Collectie Arjan den Boer

Jubileumjaar

In 1972 bestond de UIC vijftig jaar. De Franse schilder Georges Mathieu kreeg de opdracht een jubileumaffiche te ontwerpen. Hij koos als motief een schakelpaneel met spoordiagram zoals die gebruikt worden in centrale schakelposten. Wellicht was Mathieu op het idee gebracht door een UIC-boekje uit 1967 met een foto van een schakelpaneel op de voorzijde. Mathieu ontwierp ook een bronzen gedenk­penning met hetzelfde motief.  

Georges Mathieu (1921-2012)

Mathieu volgde geen kunstopleiding maar ontwikkelde zich in de jaren '50 tot een belangrijk schilder van het tachisme. Hij liet zich inspireren door abstract-expressionisten als Pollock en door de Japanse kalligrafie. Later ontwierp hij ook logo's, postzegels en munten.

Centrale Schakelpost Amsterdam Rietlanden, 1971 | Foto: Nederlandse Spoorwegen/HUA Affiche UIC 1922-1972, Georges Mathieu, 1972 | Collectie Arjan den Boer
InterRail 1972, station Dortmund | Foto collectie Ulrich Booms Affiche Inter Rail, Guy Georget, 1972/1973 | Collectie Arjan den Boer

InterRail

De belangrijkste jubileum­actie van 1972 was de introductie van een spoorkaart voor jongeren. Bedoeld als eenmalige actie werd InterRail een groot succes dat tot op heden voortduurt. De mogelijkheid om vrij door Europa te reizen paste perfect bij de jongerencultuur van de jaren '70. Gitaar en rugzak waren daarbij onmisbare attributen. Het affiche van Guy Georget toont wel de gitaar, maar hoeveel InterRailers zullen er met koffers gereisd hebben?

Guy Georget (1911-1992)

Guy Georget wist z'n ontwerpstijl telkens aan te passen aan de tijdgeest, zoals onder meer uit het kleurpalet blijkt. Vanaf eind jaren '40 werkte hij voor Wagons-Lits, de Franse spoorwegen, Air France en Philips. In 1960 ontwierp hij het logo voor de Franse post.

Elk Weer Treinweer

Goederenvervoer droeg bij aan de economische vooruitgang en de Europese handel. In het jubileumjaar bracht de UIC dan ook een affiche uit dat de betrouw­baarheid van goederen­treinen benadrukte ten opzichte van het opkomende wegverkeer. De treinen reden ongeacht de weers­omstandig­heden! De regenboogkleurige lithografie van Foré had dezelfde basisvorm en typografie als enkele Franse affiches voor TEE-treinen uit 1971.

Philippe Foré (1927-)

Foré was een van de meest productieve naoorlogse Franse affiche-kunstenaars. Zijn geabstraheerde stijl wordt 'lignisme' genoemd. Hij werkte vaak voor de SNCF; z'n affiche voor de Mistral-trein uit 1969 won vele internationale prijzen. Ook was hij schilder, beeldhouwer en dichter.

Omslag boekje Grenzenloze spoorwegen, UIC 1967 | Collectie Nico Spilt Affiche Par tous les temps les trains roulant, Foré, 1972 | Collectie Arjan den Boer
Opschriften wagon Trans Europ Expres Marchandises, 1973 | Foto: Nederlandse Spoorwegen/HUA Affiche Grande capacité et puissance de transport, André Pasture, 1972 | Collectie Arjan den Boer

Capaciteit en kracht

Voor een affiche ter promotie van de capaciteit en trekkracht van goederen­treinen hield de UIC een ontwerp­wedstrijd. De meeste 'Europese' affiches waren van Franse ontwerpers die werkten voor de SNCF. Deze keer won een ontwerper uit België: André Pasture. Hij tekende een strak detail van een tankwagon en zette de tekst tussen de witte lijnen van het beladingsraster en de kentekens. Deze inter­nationale codering is ontwikkeld door de UIC.

André Pasture (1928-2006)

Pasture was Fransman van geboorte maar studeerde en werkte in België. Van 1960 tot 1980 ontwierp hij bijna uitsluitend voor de Belgische spoorwegen. Zijn stijl werd steeds geometrischer en minima­listischer. Hij bewonderde de Swiss Style en de Zwitserse Belg Léo Marfurt.

In dienst van de economie

Een jaar na het jubileum bracht de UIC nog twee (anonieme) affiches uit rond de Europese Spoorwegen. De eerste bestond uit een foto van een goederentrein en de mededeling dat de spoorwegen in dienst staan van de economie. Er is ook een variant bekend met de toevoeging economie européenne.

Begin jaren '70 was Europese integratie onomstreden. De EEG-ministers besloten dat de spoorwegen nauwer moesten samenwerken op technisch en commercieel gebied. Het werd gezien als de eerste aanzet tot een Europese spoorweg­maatschappij. De maatschappijen stemden in met vergaande samen­werking, maar wezen een volledige fusie af.

Goederenemplacement Venlo, 1974 | Fotograaf onbekend/HUA Affiche Le train au service de l'economie, 1973 | Collectie Arjan den Boer
Emplacement Heerjansdam, 1973 | Foto: Nederlandse Spoorwegen/HUA Affiche Nous construisons l'avenir, 1973 | Collectie Arjan den Boer

Bouwen aan de toekomst

Een tweede affiche uit 1973 bestaat ook uit een foto met tekst. Kleuren­fotografie en vierkleuren-offsetdruk waren in opkomst op affiches. Deze technieken bestonden al langer, maar vanwege de grote zeggings­kracht bleven illustratoren litho's maken. Toen eind jaren '70 foto's de overhand kregen spraken sommigen van het einde van het affiche.

Volgens het opschrift bouwen de Europese Spoorwegen samen de toekomst. Aan de horizon branden kleurrijke lampen. Er is ook een variant bekend met de tekst Le train construit l'avenir. Die toekomst bracht geen geïntegreerde Europese spoorweg­maatschappij, maar juist versnippering door privatisering. Wel zorgen de UIC en EU voor afstemming en regulering.

Schone lucht

In 1974 prees een affiche de Europese Spoorwegen aan om de schone lucht. Het is het vroegst bekende affiche over de trein en het milieu. Dit thema was actueel door het Rapport van de Club van Rome en de oliecrisis.

De ontwerper Foré was inmiddels over­geschakeld van lithografie op offsetdruk. Dat maakte subtiele kleur­verlopen mogelijk zoals in de lucht en het water. Z'n affiche won de Franse Prix National de l'Affiche, waarbij de jury de intelligente compositie en delicate kleuren roemde.

Dit laatst bekende affiche voor de Europese Spoor­wegen werd in diverse talen uitgebracht door de SNCF, wellicht in opdracht van de UIC, die enkele jaren later een spoorboekje uitgaf met dezelfde afbeelding.

Langeafstandstrein Le Capitole met BB 9200-loc bij Cahors, Frankrijk, 1969 | Foto: Broncard/La Vie du Rail Affiche Aria Pura, Foré, 1974 | Collectie Arjan den Boer

Europese spoorwegaffiches uit de vroege jaren zeventig

kaart

Literatuur

[Centre d'Information des Chemins de Fer Européens], Die Eisenbahn auf dem Welt-Treffen in Brüssel, Brussel 1958.

[Union Internationale des Chemins de fer], Grenzenloze spoorwegen, Parijs 1967.

Pieter Neirinckx, Affiches op het spoor, spoorwegaffiches in België 1833-1985, Tielt 2006.

Online bronnen

Foré, affichiste

Le centre de l'affiche Toulouse

Rixke Rail's Archives

Geheugen van Nederlands, Spoorwegen in beeld

Beeldmateriaal Het Utrechts Archief

Wikipedia: