Die Winterreise
Sneeuwrijke spoorwegaffiches
English version
De trein is het ideale winterse vervoermiddel: nauwelijks gevoelig voor gladheid en sterk genoeg om sneeuwstormen te doorstaan. Op winterse affiches maakten spoorwegmaatschappijen reclame voor deze eigenschappen, maar vaker nog werden er wintersportbestemmingen aangeprezen. Toen auto's nog niet erg betrouwbaar waren en vliegen te duur, was de trein hét transportmiddel naar de skioorden.
Sneeuwrijke spoorwegaffiches vanaf het begin van de vorige eeuw uit heel Europa laten niet alleen zien dat de skimode veranderde en dat treinen elektrisch werden. Ook de ontwerpstijlen ontwikkelden zich, terwijl het foto-affiche uiteindelijk de overhand kreeg.
[Vroege wintersport]
De eerste affiches voor wintersport verschenen rond de vorige eeuwwisseling. Het alpine skiën, afkomstig uit Scandinavië, was in de Alpen geïntroduceerd om ook 's winters toeristen te trekken. Het Zwitserse Sankt-Moritz kende het eerste skiseizoen al in 1865, een initiatief van het hotel Kulm. Het duurde even voor het echt aansloeg. Wintersport was alleen weggelegd voor de elite die toch al 's winters vakantie vierde, bijvoorbeeld aan de Franse Rivièra. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog zouden de hotels in Zwitserse ski-oorden zo'n 200.000 bedden tellen.
Affiches werden uitgebracht door hotels, VVV's en plaatselijke overheden, maar ook door spoorwegmaatschappijen. In Zwitserland propageerden particuliere bergbanen als de Rigi Bahn specifieke wintersportbestemmingen. De in 1902 opgerichte Schweizerische Bundesbahnen (SBB) publiceerde 'landelijke' wintersportaffiches, zoals in 1904 door de schilder en graficus Plinio Colombi.
De k.k. Staatsbahnen, de Oostenrijkse staatsspoorwegen, lieten bergschilder en alpinist Gustav Jahn in 1907 een affiche maken voor het Arlberggebied. In Sankt Anton, aan de voet van de Arlbergpas, was enkele jaren eerder de Ski-Club Arlberg opgericht. De Arlbergspoorlijn bood uitstekende internationale aansluitingen, zoals een klein kaartje onderaan het affiche aangaf. Opvallend op deze vroege skiposters is het gebruik van slechts één skistok. De zogenaamde Arlbergtechnik met twee stokken, die in deze regio ontstond, zou pas rond 1920 doorbreken.
Voor de Eerste Wereldoorlog werden zelden treinen afgebeeld op wintersportposters, wel stonden de spoorwegmaatschappijen met grote letters vermeld. In Frankrijk was het de Paris-Lyon-Méditerranée (PLM) die Parijs met de Alpen verbond. De reis van het Parijse Gare de Lyon naar Chamonix bij de Mont Blanc duurde 12 uur. Het PLM-affiche van Abel Faivre uit 1905 laat zien dat een lange jurk en een elegant hoedje kennelijk geen hindernis vormden bij het skiën.
Bon voyage, bonne neige
Na de Eerste Wereldoorlog herleefde de wintersport tijdens de roaring twenties als nooit tevoren. Een grote impuls vormde de invoering van de vierjaarlijkse Olympische Winterspelen in 1924, de eerste keer in Chamonix-Mont-Blanc en in 1928 in Sankt Moritz gehouden. Een nieuwe rijke elite uit Parijs en Londen stortte zich op de sneeuw. De uitrusting en voorzieningen werden beter, de skikleding modieuzer. Vrouwen droegen nu broeken, truien en korte kapsels.
Affichekunstenaar Roger Broders werkte tussen 1922 en 1932 vrijwel fulltime voor de PLM, de belangrijkste vervoerder naar de Franse Alpen. Dit resulteerde in tientallen kleurrijke Art Deco-taferelen van stranden aan de Côte d'Azur en mondaine wintersportoorden in de Alpen. Eén van zijn affiches toont skiërs bij de Col de Voza met de Tramway du Mont-Blanc, die aansluiting bood op het PLM-station Saint-Gervais.
Rond 1935 gingen de verschillende Franse spoorwegmaatschappijen, waaronder PLM en Est, samenwerken onder de noemer Grand reseaux de chemins de fer francais. Ze brachten een gezamenlijk affiche uit voor korting op treinkaartjes naar wintersportgebieden. Het was een fotomontage met getekende achtergrond van ontwerper André Giroux (1895-1965). In 1938 gingen de spoorwegmaatschappijen daadwerkelijk samen in de nationale SNCF. Voor deze nieuwe maatschappij maakte Pierre Fix-Masseau in datzelfde jaar het grote affiche Bon voyage, bonne neige. Op het afgebeelde koersbord stonden de vijf Franse wintersportbestemmingen: Alpen, Pyreneeën, Vogezen, Jura en het Centraal Massief.
Winterreisen mit der Reichsbahn
Behalve voor de wintersport werd de trein in Duitsland ook aangeprezen als betrouwbare en comfortabele 'algemene' reisoptie in de winter. Werner Heudtlaß (1898-1949) en zijn vrouw Maria von Axster (1884-1966) maakten rond 1936 Die Winterreise met der Deutschen Reichsbahn. De kleuren groen en rood van de seinpaal, hoewel een modern element, harmoniseerden met het romantische wintertafereel op de achtergrond. Het ontwerpersduo koos het pseudo-gotische lettertype Tannenberg van Erich Meyer, dat populair was in Nazi-Duitsland. Atelier von Axster-Heudtlaß ontwierp dan ook veel voor het Hitler-regime, zoals in 1939 het affiche Räder müssen rollen für den Sieg.
Niet 'fout' (zoals later officieel vastgesteld) was de jonge ontwerper Willi Kunze (1914-?) die in 1937 eigentijdse ontwerpen maakte voor de Reichsbahn. Ze moesten snelheid en betrouwbaarheid uitstralen en in het geval van zijn Winterreise ook genot en comfort. Hij combineerde fotomontages met aquarel, airbrush en collage-elementen, destijds een internationale trend. Volgens het tweetalige tijdschrift Gebrauchsgrafik behoorde Kunze tot 'the foremost rank of those young, active, creative, commercial artists'. Toch raakte hij goeddeels vergeten.
Ook 's winters per spoor
In Nederland, dat geen wintersportgebieden kent, adverteerden de Nederlandse Spoorwegen vanaf 1936 met de slogan Ook 's winters per spoor. Veilig, vlug, voordeelig, verwarmd. Het laatste deel was een variant op de drie V's van Veilig, Vlug, Voordeelig die de NS al enkele jaren hanteerde. Reclamevakman Machiel Wilmink, die ook voor van Gend & Loos en de Rotterdamsche Lloyd werkte, beeldde een reiziger met sigaar af die comfortabel de krant leest, terwijl er een sneeuwstorm woedt achter het treinraam. De letters van de slogan met de vier V's stralen een warme gloed uit. Ook Emmanuel Gaillard (1902-?), die als ontwerper bij drukkerij Van Leer & Co in Amsterdam werkte, maakte een grote letter V. Hij koos voor een stoomtrein met onderaan in de achtergrond een boom waarvan de takken doorbuigen onder de sneeuw.
South for winter sun
De Engelse Southern Railway hanteerde South for winter sunshine als seizoensslagzin. Affiches benadrukten het verschil tussen het druilerige Londen en de zonnige zuidkust van Engeland, ook in de winter. Het bekende Southern-affiche uit 1929 van Edmond Vaughan (1906-1996) liet dan ook geen sneeuw zien maar warme zonnige kleuren. Maar op South for winter sun uit 1937 zien we de besneeuwde krijtheuvels van Zuidoost-Engeland, waarover nieuwe Southern Electric treinstellen van het type 2-BIL richting Portsmouth en Eastbourne snellen.
Southern Railway bood ook Winter Sports Expresses vanaf London Victoria via Calais en Boulogne naar Zwitserland. Een affiche hiervoor uit 1934 toont een weerhuisje waar iemand instapt vanuit regenachtig Londen en door de andere opening in ski-uitrusting naar buiten komt. De ontwerper was Audrey Weber (1917-1950), die in vaste dienst was bij de spoorwegmaatschappij. Zij maakte ook de serie Conducted Rambles (geleide zwerftochten) voor elk van de vier seizoenen, het winter-affiche met een ruiter in de sneeuw. Daarnaast bracht Southern de vierdelige Winter Pastime Series uit, ontworpen door Helen Ray Marshall (1894-1960). Het ging daarbij niet om wintersport maar om bibliotheek- en museumbezoek, concerten en muzieklessen, knutselhobby's en gezelschapsspelen.
Montreux Oberland Bernois
Na de Tweede Wereldoorlog konden steeds meer mensen zich veroorloven op wintersport te gaan. Eén van de Zwitserse bergspoorbanen (op meterspoor) is de Montreux–Berner Oberland-Bahn (MOB). Deze verbindt Montreux aan het Meer van Genève over 75 kilometer met Lent in het Berner Oberland en doet daarbij skioorden als Gstaad aan.
Reclame-illustrator Martin Peikert voorzag de MOB in de jaren veertig van een speelse, jeugdige stijl. Hij gebruikte felle kleuren en gewaagde ontwerpen om de aandacht te trekken. Skiënde vrouwen staan centraal op zijn wintersportaffiches, die stijl en humor hebben. Er is altijd ergens een MOB-trein in beeld.
Abfahrt zur Wintersonne
Het feit dat de trein tot aan de piste kwam was voor de Zwitserse SBB een belangrijke troef. In Switzerland the electric railways take you right into the heart of winter sport, luidde in 1950 het Engelstalige opschrift van het affiche van Hans Jegerlehner (1906-1974), die ook schilderijen en wandschilderingen maakte. Op zijn toeristische affiches voor de SBB gebruikte hij uitgesproken kleuren en anekdotische taferelen. We zien een vrouw met rode trui die vanuit de trein direct op de lange latten stapt; anderen lopen eerst nog een stukje met de ski's op hun schouder.
Een opvallend affiche uit 1955 van Hans Falk, later een bekend abstract-expressionistisch schilder, heeft hetzelfde thema. Mit der Bahn bis ins skigelände, stond er dan ook onder. De afgebeelde vrouw met ski's en haar kind kijken de beschouwer aan als op een familiesnapshot. Een andere Zwitserse schilder, Hugo Wetli, bracht in 1958 de donkergroene SBB-trein nog nadrukkelijker in beeld. De Duitstalige versie van de tekst op het weergegeven vertrekbord luidt Abfahrt zur Wintersonne. De klok is afgebeeld als een zon met stralen.
Neve al Nord
Ook Noord-Italië kent wintersportgebieden. Het skidorp Bardonecchia in de provincie Turijn ligt direct aan de internationale spoorlijn Modane-Turijn, vlak na de Fréjustunnel tussen Frankrijk en Italië. Op een anoniem affiche uit 1952 is deze goede bereikbaarheid zichtbaar gemaakt door de exprestrein Parijs-Rome af te beelden. Rechtstreeks vanuit Parijs stapten de reizigers zo in de sneeuw op 1300 meter hoogte. Afzender van het affiche was het Italiaanse nationale toeristenbureau ENIT.
De spoorlijnen ten noorden van Milaan worden niet geëxploiteerd door de Italiaanse staatsspoorwegen FS, maar door het regionale Ferrovie Nord Milano. Eind jaren veertig maakte Carlo Dradi voor deze spoorwegmaatschappij een serie van twaalf affiches. Eén daarvan laat winters geklede kinderen zien die uit een treinraam leunen terwijl het sneeuwt. Boven de naam van de maatschappij staat de kreet Neve al… (sneeuw in…) gevolgd door een winterbestemming. Er zijn versies bekend met San Primo, San Maurizio en Campo dei Fiori. De elektrificatie van de lijnen van de Ferrovie Nord Milano, zoals ook zichtbaar op het affiche, werd in 1951 voltooid.
Bequem, warm und schnell
Voor Oostenrijk als wintersportbestemming werd internationaal reclame gemaakt door het nationale verkeersbureau. De federale spoorwegmaatschappij ÖBB promootte zelf vooral het binnenlands verkeer. Auch im Winter wenn es schneit, steht die Bahn für Sie bereit! vermeldde het door een skiër omhoog gehouden witte vel, waarop boodschappen naar keuze konden worden afgedrukt. Veel ÖBB-affiches werden gemaakt door Walter Harnisch, die naast ontwerper ook schilder en gerenommeerd kunstdocent was.
Een ogenschijnlijk vrij zwevend treinkaartje op een anoniem affiche uit 1955 was niet alleen voorzien van een winterlandschap, maar ook van de woorden bequem, warm und schnell. Behaaglijk warm lijkt het zeker achter de ramen van de trein die door een sneeuwbui rijdt op een ÖBB-affiche van enkele jaren later, met als wervend onderschrift Im Winter fährt jeder besser mit der Bundesbahn.
Winterwünsche erfüllt
De Deutsche Bundesbahn (DB) paste in de jaren vijftig milde humor toe ter promotie van Duitsland als wintersportland. Kunstenaar Eugene Maria Cordier gaf een vrouw met skitrui letterlijk als boegbeeld weer van een Fliegenden Kölner, een snelle dieselelektrische trein die kort voor de oorlog was gebouwd als vervolg op de bekende Fliegender Hamburger.
Twee andere treinen fungeren als ski's op een speels affiche uit 1962 van Grave (details onbekend). De slagzin Sicher zum Ziel werd eerder gebruikt op een DB-affiche van Hans Schmandt (1920-1993), met wie Grave in de jaren vijftig in Frankfurt het Atelier Grave-Schmandt vormde. Ze maakten toen onder andere een affiche van een hoofd met muts, waarbij het gezicht wordt gevormd door een fotocollage van een trein in de sneeuw. Op de blauwe achtergrond vallen enkele dikke sneeuwvlokken.
Winterwünsche erfüllt stond op een ander cartoonesk affiche. Het kleurrijke mannetje op een slee, met ski's onder de arm, werd in 1954 ontworpen door Erika Müller (1930-2010). Zij maakte later ook een zomeraffiche voor de DB en werd lid van het gezelschap novum voor nieuwe grafiek. Uit 1959 dateert een 'preisgekrönt' affiche van een heertje in een stoeltjeslift, al is onbekend welke prijs dit betrof. De met collagetechnieken tot stand gekomen afbeelding was van Nierhaus + Estenfelder, het ontwerpbureau van Maria Nierhaus (1936-2005) en Charly Estenfelder (1935-1980) uit Frankfurt.
Christmas Greetings
De Southern Railway was in 1948 opgegaan in British Railways, maar behield een bepaalde zelfstandigheid als Southern Region. Dat blijkt ook uit een affiche met kerstgroeten uit 1960. Het is een cartoon van de kerstman met twee rendieren op een stoomlocomotief, waarvan de schoorsteen sterren spuwt. Op de locomotief staat de aanduiding Southern, terwijl British Railways onvermeld bleef.
Verantwoordelijk voor het kerstaffiche was waarschijnlijk John Cort, ook al was het ongesigneerd. Hij ontwierp in dezelfde jaren in ieder geval een wintersportaffiche voor de Southern Region ter promotie van skireizen naar het continent. John Cort was ontwerper en illustrator. Samen met zijn vrouw Margareth, die ook uit de reclamewereld kwam, maakte hij in 1965 het kinderprentenboek Little Oleg. Hun zoon Ben Cort zou later groot worden met dit genre.
Winter Adventures by German Rail
De Deutsche Bundesbahn promootte winterreizen per trein met taferelen van besneeuwde landschappen waar treinen doorheen reden. Deze refereerden niet zozeer aan wintersport, maar aan de romantiek van het witte landschap. Kunstenaar en graficus Ernst Strom (1929-2019) gebruikte hiervoor minimale vormen en uitgesproken kleuren, zoals een roze lucht. Herbert Schneider (1924-1983), die kort daarvoor de Kunst-Preis der Jugend had gewonnen, volstond in 1957 met een witte lijn en een sneeuwkristal, samen met een gestileerde weergave van het rode treinstel VT 08.
Het tegenovergestelde van minimalistisch waren de geschilderde landschappen van Hans Schmandt in de serie Deutschland mit der Bahn. De wintervariant met een elektrische E10.12 Rheingold-locomotief kreeg in de Engelse versie een spannender opschrift: Winteradventures by Germanrail [sic]. In 1967 volgde een thematisch vergelijkbaar affiche, maar dan uitgevoerd als papiercollage door de jonge kunstenaar Rainer Negrelli. Het kwam op stations door heel Europa te hangen via het uitwisselingsprogramma met andere spoorwegmaatschappijen.
Alle reden vom Wetter. Wir nicht
De auto vormde einde jaren zestig een steeds grotere concurrent voor de trein, maar was minder bestand tegen winterse omstandigheden. In 1966 schakelde de Deutsche Bundesbahn reclamebureau McCann uit Frankfurt in, dochterbedrijf van het Amerikaanse McCann Erickson. Met een budget van maar liefst 2 miljoen D-mark ontwikkelde het bureau een campagne rond een zwart vlak met dikke witte letters. In het midden stond een simpel fotootje van een locomotief in de sneeuw. De slogan Alle reden vom Wetter. Wir nicht sloeg enorm aan; er verschenen talloze varianten en persiflages.
Twee jaar later kwam het eerste deel van de slogan terug als onderschrift bij een foto-affiche van een auto onder een dik pak sneeuw. Elke Duitser kon dit inmiddels aanvullen met Wir nicht. Dit affiche liet zien dat kleurenfotografie en -reproductie definitief waren doorgedrongen tot de reclamewereld.
Eis und Schnee SBB
De Zwitserse spoorwegen ging de concurrentie met de auto ook aan met foto-affiches, maar koos daarbij voor contrastrijk zwart-wit. Onder leiding van SBB-publiciteitschef Werner Belmond (1915-2011) werd gehamerd op betrouwbaarheid (sicher ist sicher). De winterse foto's waren van Walter Studer (1918-1986), de rode belettering van ontwerper Herbert Auchli (1921-). Studer had eerst als sport- en nieuwsfotograaf gewerkt en in 1962 een World Press Photo Award gewonnen. Auchli maakte oorspronkelijk traditionele, geïllustreerde affiches maar schakelde in de jaren zestig over op foto's in combinatie met grafische elementen en typografie.
Ondanks de opkomst van het fotografische affiche bleef Werner Belmond bij de SBB ruimte geven aan getekende en geschilderde ontwerpen in een speelse stijl, zoals de veelzijdige affiches van Donald Brun. Hij gaf bijvoorbeeld een treinkaartje weer als een koekoeksklok met een besneeuwd dakje. Een pinguïn met een conducteurspet werd geschilderd door Rolf Dürig (1926–1985), met als allitererend opschrift Eis, Eisern, Eisenbahn.
Ski-France
De Franse SNCF bracht vanaf ongeveer 1960 fotografische affiches uit, waarbij de kleuren soms overdreven werden aangezet bij de fotolithografie. Op een poster voor zonnige wintersportvakanties zien we skiërs van alle leeftijden uit de trein stappen, waarbij gele en rode ski's door het treinraam worden aangereikt. Op dit affiche werd een klassiek lettertype gebruikt en nog het oude SNCF-logo uit 1947, een wapenschildje met een versimpeld kaartje van Frankrijk.
In 1966 kreeg de SNCF een modern logo met het gestileerde silhouet van de elektrische locomotief BB 16000. Het werd, met een bijpassend schreefloos lettertype, toegepast op een poster voor rechtstreekse skitreinen naar de Alpen. Het beeld van een stel in felgekleurde skitruien kwam van reclamefotograaf Jean-Claude Dewolf. Hij was bijvoorbeeld ook verantwoordelijk voor 'the ambience of sea, sex, and sun for Perrier throughout the late 60s and early 70s.'