Driecontinententrein
De Taurus Express naar Irak en Egypte
English version
Per spoor vanuit Londen en Parijs naar Bagdad en Caïro. Deze optie ontstond toen het Midden-Oosten na de Eerste Wereldoorlog in Britse en Franse handen viel, inclusief de Bagdadbahn. Deze spoorlijn was door de Duitsers aangelegd, maar nog niet voltooid. Samen met de nieuwe Turkse staatsspoorwegen begon het Franse slaapwagenbedrijf Wagons-Lits alvast met luxetreindiensten.
In 1930 werd de Taurus Express geïntroduceerd: een verlenging van de Simplon Orient-Express, vernoemd naar het Zuid-Turkse Taurusgebergte. Hiervoor moesten reizigers in Istanbul eerst de Bosporus overvaren. In Syrië werden aansluitingen geboden naar Irak, Palestina en Egypte. De passagiers moesten overstappen en deels per auto(bus) verder reizen. In reclames prees Wagons-Lits de verbinding echter aan als driecontinententrein (Europa, Azië, Afrika).
Turkije
De spoorlijnen in Anatolië (Klein-Azië) en het Midden-Oosten waren ten tijde van de laatste sultans aangelegd door Duitse bedrijven, gefinancierd door de Deutsche Bank. De nieuwe staatsspoorwegen van Atatürks Republiek Turkije lijfden in de jaren twintig de Anatolische Spoorwegen in, terwijl de spoorlijnen in Syrië in Franse handen kwamen en die in Palestina en Irak onder Brits beheer. Zo lag voor Wagons-Lits de weg naar het oosten open.
In 1926 sloot Turkije een 40-jarig contract met Wagons-Lits over de exploitatie van luxetreinen met slaap- en restauratierijtuigen. Als eerste ging de Anatolië Express van start naar Ankara, de nieuwe Turkse hoofdstad. Vooral hoge ambtenaren en Westerse diplomaten maakten hier gebruik van. Een andere tak van de Anatolische spoorwegen leidde naar Konya in Zuidwest-Turkije. Hier begon de Bagdadbahn naar Syrië en — uiteindelijk — Irak. Het Turkse gedeelte hiervan kwam eveneens onder beheer van de staatsspoorwegen (TCDD). De spoorlijn loopt tot aan Adana door de hoge delen van het Taurusgebergte, de naamgever van de Taurus Express.
Een Turkse brochure uit 1926-27 (nog in Arabisch-Turks schrift) markeerde de inlijving van de Anatolische Eisenbahn door de Turkse staatsspoorwegen. Voorop werd een TCDD 3700-locomotief afgebeeld door İhap Hulusi Görey. Een iets latere brochure voor de Simplon Orient- en Taurus Express gaf aan dat deze treinen drie continenten met elkaar verbonden, en daarbij 14 landen doorkruisten en een afstand van 11.630 kilometer aflegden.
Wagons-Lits heeft journalisten uit Engeland, Frankrijk, Zwitserland, Servië en Turkije uitgenodigd voor de inauguratie van haar luxe slaaptreinverbinding naar Egypte. Zo treffen op een mooie ochtend, als de zes koningen in Voltaires 'Candide' in Venetië, de zes journalisten elkaar op station Haydarpaşa, aan de Aziatische kant van de Bosporus, om dit Oosterse spoorwegrecord te gaan vestigen.
De trein staat stomend op ons te wachten — nieuw, schoon, comfortabel, luxueus. Op het perron verwelkomen vertegenwoordigers van de Anatolische Spoorwegen en Wagons-Lits de eerste reizigers van de nieuwe landroute persoonlijk. Om 9 uur 's ochtends zet het konvooi met z'n slaaprijtuigen en luxe restauratiewagen zich in beweging.
Syrië
Sinds 1927 liet Wagons-Lits vanuit Istanbul slaaprijtuigen rijden naar de Noord-Syrische stad Aleppo. Op het promotiemateriaal voor de spoorverbinding fungeerde de markante Citadel van Aleppo als herkenningspunt. Deze burcht trok al vroeg toeristen, maar behield tot in de Tweede Wereldoorlog z'n militaire functie. Joseph de La Nézière – van oorsprong een oriëntalistisch schilder – liet op zijn affiche de drukte zien aan de voet van de citadel. Opvallend is dat het affiche reclame maakt voor de Simplon Orient-Express, terwijl die in werkelijkheid maar tot Istanbul ging.
Toen vanaf 1930 's nachts doorgereden kon worden in Anatolië, waardoor de reisduur afnam, werd de Taurus Express ingevoerd: een rechtstreekse luxetrein van Istanbul naar het Midden-Oosten, die aansloot op de Simplon Orient-Express. Na Aleppo reed de trein tweemaal per week door naar Tripoli in Libanon, waar men verder kon reizen naar Palestina en Egypte. Op twee andere dagen ging de trein vanuit Aleppo door naar Oost-Syrië, met aansluiting voor Bagdad.
In Aleppo was het Baron Hotel sinds 1909 de pleisterplaats voor Westerse reizigers, al dan niet op doorreis. Oorspronkelijk verbleven er vooral Duitse spoorwegingenieurs en Engelse archeologen. Eén van hen was T.E. Lawrence (Lawrence of Arabia), die zich tijdens de Eerste Wereldoorlog inzette voor een onafhankelijke Arabische staat. Deze werd in 1920 vanaf het balkon van Hotel Baron uitgeroepen, maar was van korte duur. Syrië en Irak kwamen onder Frans en Brits mandaat. Agatha Christie verbleef rond 1930 in Hotel Baron op weg naar haar man Max Mallowan, die als archeoloog in de Iraakse woestijn werkte. Haar boek Murder on the Orient-Express begint in Aleppo.
De taxi brengt mij naar een vreemd klein station, waar op dat moment een groot en gewichtig blauw slaaprijtuig arriveert achter een enorme puffende locomotief. Een conducteur in chocoladekleurig uniform leunt naar buiten. Madames bagage wordt ingeladen, Madame zelf wordt met moeite van het perron op de hoge opstap gehesen… De trein vertrekt! Ik volg de conducteur door het gangpad. Hij zwaait de deur van mijn coupé open. Het bed is onberispelijk opgemaakt.
Hier is, eindelijk weer, de beschaving. Le camping is voorbij. De conducteur neemt mijn paspoort in, brengt een fles mineraalwater en zegt: 'We arriveren om 6 uur morgenochtend in Aleppo. Bonne nuit, madame.'
Het is alsof ik van Parijs naar de Côte d’Azur ga! Het voelt onwerkelijk, op een of andere manier, dat slaaprijtuig hier in de middle of nowhere…
Aleppo! Winkels! Een bad! Mijn haar wassen! Vrienden bezoeken!
Palestina
Wagons-Lits bood sinds 1928 ook verbinding met Palestina en Egypte. De Taurus Express kwam na Aleppo echter niet verder dan Tripoli in Libanon. Een Rolls Royce-bus van Nairn Transport vervoerde de reizigers vervolgens naar Haifa in het noorden van Palestina. Bij gebrek aan wegen reed de bus deels over het strand; deze reis van 250 km duurde 10 uur. De spoorlijn die Palestina met Egypte verbond was tijdens de Eerste Wereldoorlog aangelegd door het Britse leger. In 1920 werd Palestina een Brits mandaatgebied. De Palestine Railways werden opengesteld voor publiek en Wagons-Lits zorgde voor slaap- en restauratierijtuigen.
Het toerisme in het Heilige Land, in de negentiende eeuw nog voornamelijk een zaak van pelgrims, groeide sterk tijdens het Britse mandaat. Reizigers kwamen niet alleen meer om religieuze redenen, maar ook voor het landschap. Daarnaast trok Palestina in toenemende mate joodse toeristen uit Westerse landen. Voor Zionisten had het toerisme niet alleen economisch belang maar ook politiek: een positief beeld van de joodse gemeenschap in Palestina zou bijdragen aan de vorming van een eigen staat.
Vanuit Tripoli worden de pasagiers per autobus via Beiroet naar Haifa vervoerd, vandaar gaan er slaaprijtuigen door Palestina en verder via Raja en Kantara naar Caïro. Afgezien van de directe route via Tripoli en Haifa... zijn er drie verschillende rondreizen samengesteld voor een bezoek aan Egypte, de Nijl en Palestina.
Uit het land van de Bijbel en de kruistochten zal de reiziger terugkeren met een rijkdom aan prachtige beelden in het geheugen gegrift. De oudste overblijfselen van het Huis van Israël, en de heilige relikten van de dageraad van het Christendom, zullen vrij recent lijken vergeleken met de oeroude monumenten van de antieke farao's.
Egypte
Op een affiche met palmen en piramides, rond 1930 gemaakt door Jacques Touchet, lijkt er een rode lijn van Londen naar Caïro te lopen. Een rechtstreekse reis per Simplon Orient-Express naar de piramides van Egypte bestond echter alleen op papier. De directe verbinding was wel het streven, maar zou pas rond de Tweede Wereldoorlog (kort) realiteit worden.
In de jaren dertig werden de reizigers door de Palestijnse Spoorwegen via Gaza naar Kantara aan het Suezkanaal gebracht. Omdat daar geen brug was volgde een laatste overtocht en overstap op de trein van de Egyptian State Railways. Vanaf London waren er vijf treinen, drie schepen en een autobus aan te pas gekomen, maar na zeven dagen was men toch echt in Caïro.
Egypte was al vroeg een populaire reisbestemming voor welgestelde toeristen, die toen per schip kwamen. Wagons-Lits was er sinds 1894 actief met luxehotels en speciaal gekoelde rijtuigen tussen Caïro en Luxor. Na de ontdekking van het graf van Toetanchamon in 1922 nam de interesse voor het oude Egypte alleen maar toe. Een brochure van Wagons-Lits voor de nieuwe landverbinding, geïllustreerd door J. Briquemann, speelde hier op in.
De reis ging verder per slaapwagen en Pullman-rijtuig naar het Egyptische stadje Kantara, waar we met de veerboot het Suezkanaal overstaken, op weg naar Caïro en Luxor… Alles in een paar dagen tijd, inclusief een bezoek aan de fabelachtige schatten van Toetanchamon, de tempels van Karnak en Thebe en ten slotte de graftombes van de Vallei der Koningen!
Deze nieuwe verbinding brengt Syrië, Libanon, Palestina, Egypte, Soedan en spoedig heel Afrika binnen handbereik van toeristen en zakenlieden die, bang voor zeeziekte, er anders nooit zouden komen. Deze route biedt een directe weg over land die slechts zeven dagen vergt — binnenkort nog maar zes — en niet duurder is dan een zeereis. En o, wat een mooie, unieke en wonderlijke reis!
Irak
Een andere tak van de Taurus-Express leidde vanuit Aleppo naar — uiteindelijk — Irak. De Bagdadspoorweg vormde hier de nieuwe Turks-Syrische grens. De spoorlijn was echter nog maar operatief tot het Oost-Turkse Nusaybin, en na enkele jaren tot Tall Ziwan in Oost-Syrië. Daar stonden Ford-automobielen klaar om de passagiers naar Kirkuk in Irak te brengen, met een overnachting in Mosul. De laatste etappe naar Bagdad werd afgelegd per smalspoorlijn. Desondanks prees een affiche de omslachtige achtdaagse reis aan als veilig, snel en economisch.
Het op Britse reizigers gerichte affiche was uitgegeven door de Franse spoorwegmaatschappij Paris-Lyon-Mediterannée (PLM). De favoriete affichekunstenaar van dit bedrijf was Roger Broders, vooral bekend van zijn Art Deco-taferelen van stranden aan de Côte d'Azur en mondaine skioorden in de Alpen. In dit geval beeldde Broders geen modieuze toeristen af maar de Boog van Ctesiphon (Taq Kasra), een belangrijk archeologisch monument in de buurt van Bagdad. Hoewel de PLM vaak de reizen van Broders bekostigde, is het onbekend of hij daadwerkelijk Irak heeft bezocht of een foto heeft gebruikt. Zijn kenmerkende stijl met heldere lijnen en gedurfde kleuren is in ieder geval herkenbaar.
In 1932 werd Irak — in de Eerste Wereldoorlog door de Britten veroverd op de Ottomanen — een onafhankelijk koninkrijk. De Iraqi State Railways namen vanaf 1936 de voltooiing van de Bagdadspoorlijn over van de Britse militairen. De nieuwe Iraakse spoorwegen richtten zich niet alleen op toeristen die voor de archeologische schatten van Babylon en Ninive kwamen. Men verwelkomde ook doorgaande reizigers, vooral Britten, naar India en het Verre Oosten. Deze overland route bood via Basra aansluiting op schepen over de Perzische Golf.
Reizigers via Irak hebben de mogelijkheid om een zeer grote verscheidenheid aan bezienswaardigheden te bezoeken die interessant zijn voor zowel toeristen als zakenlieden, en deze route heeft het voordeel dat die weinig meer kost dan de lange en oninteressante reis over zee van of naar India. De overland route is niet langer een avontuurlijke onderneming. Het is nu een comfortabele en veilige reis met regelmatige diensten.
Halverwege de woestijn is de grenspost (Rutbah Wells) voorzien van ontspanningsruimten, restaurant, elektrische installaties en draadloze communicatie. In Basra heeft de Railway Administration een Rest House gebouwd, compleet met alle voorzieningen inclusief een goed ingerichte Dining Room, Lounge en Biljartkamer; terwijl er in Mosul ook een modern uitgerust Rest House is met eetkamer en lounge.
Epiloog: directe verbindingen
In 1936 was de aanleg van de Bagdadspoorlijn vanuit Syrië gevorderd tot aan de Iraakse grens, terwijl vanuit Bagdad de spoorlijn gereed was tot aan Baiji. In 1939 werd Mosul bereikt en een jaar later was het laatste gat gedicht. In juli 1940 arriveerde de eerste rechtstreekse Taurus Express vanuit Istanbul. De aanleg van de Bagdadspoorlijn had bijna 40 jaar geduurd.
De eerste decennia was er een regelmatige treindienst tussen Istanbul en Bagdad, oorspronkelijk met gestroomlijnde stoomlocomotieven en later met dieseltractie. Conflicten in het Midden-Oosten zorgden later voor veel onderbrekingen, die tot op heden voortduren.
De spoorverbinding tussen Tripoli, Beirut en Haifa kwam in 1942 gereed, waarmee ook Caïro rechtstreeks vanuit Istanbul bereikbaar was. Eindelijk kon er een affiche verschijnen met een doorlopende rode lijn.
Na de stichting van de staat Israël en de spanningen die daarop volgden raakte de directe verbinding begin jaren vijftig al in onbruik. Inmiddels heeft de opkomst van het luchtverkeer ervoor gezorgd dat herstel van de directe spoorverbinding geen prioriteit heeft.