Jack Birns fotografeert de Simplon Orient-Express in 1950 — deel 5: Joegoslavië
The Twilight Zone of the Cold War
retours
augustus 2013
Na de ontspannen eerste helft van de reis reed fotograaf Jack Birns in 1950 de schemerzone van de Koude Oorlog binnen. Joegoslavië was sinds 1945 een communistisch land, maar leider Tito had in 1948 gebroken met de Sovjetunie van Stalin. Joegoslavië hoorde dus niet bij het Oostblok, maar was zeker niet Amerikaans gezind.
Na Triëst zagen het landschap en de mensen er opeens grimmig uit. Er werden derdeklas rijtuigen aangekoppeld vol boeren en soldaten. Onder de overgebleven medereizigers van de Simplon Orient-Express bevonden zich geen toeristen meer. Het waren vooral diplomaten, aangevuld met een enkele mystery woman.
door Arjan den Boer
Medepassagiers
Naast Birns en z'n reisgenoot Rowan waren er zeven westerlingen aan boord. Een Belgische zakenman was onderweg "om te zien of Monsieur Tito bakstenen wil kopen". De Amerikaans koeriers Croasdale en Ficken hadden de ambassade in Belgrado als eindbestemming.
Twee Britse diplomatieke koeriers waren op weg naar Sofia. In de trein bevond zich ook een intrigerende dame met twee bontjassen, door Birns en Rowan Mystery Woman genoemd. Ze beweerde een stateloze Tsjech te zijn en had een Duits concentratiekampnummer op haar arm.
Een Franse ambassademedewerkster, die een lange jas en zonnebril droeg, wilde niet veel over zichzelf kwijt.
Blikvoeding
Wagons-Lits had geen vergunning voor wagon-restaurants in Joegoslavië. De Amerikaanse en Britse koeriers hadden slechte ervaringen met Joegoslavische restauratiewagens. Ze namen daarom een eigen brandertje mee en aten blikvoeding met crackers.
De Joegoslavische restauratiewagen ziet er op de foto zo slecht nog niet uit.
Op het eerste perron is tegenwoordig een stationskapelletje met Mariabeeld. Hoewel Kroatië altijd erg katholiek is gebleven, was dit in de communistische tijd ondenkbaar geweest.
Zagreb
Op het station van Zagreb, hoofdstad van Kroatië, viel de aanwezigheid van bewapende soldaten op. Ter gelegenheid van de 1 mei-viering was het station versierd met dennengroen. Er hingen propaganda-affiches voor het vijfjarenplan ter verbetering van de spoorwegen.
Tot de Eerste Wereldoorlog viel Kroatië onder Oostenrijk-Hongarije en reden hier Hongaarse treinen. In het nieuwe land van Kroaten, Slovenen en Serviërs werden in 1920 de Joegoslavische Spoorwegen opgericht. Eind 20e eeuw viel Joegoslavië uiteen en daarmee ook de spoorwegmaatschappij.
Station
Het hoofdstation van Zagreb werd geopend in 1892.
De Hongaarse architect Ferenc Pfaff ontwierp een 168 meter lange neoclassicistische gevel.
Locomotief
Sneltreinlocomotief JDŽ 10-003 werd rond 1925 gebouwd voor de Oostenrijkse spoorwegen, maar is na de Tweede Wereldoorlog als oorlogsbuit in Joegoslavië achtergebleven.
Vinkovci
Op de gevel van station Vinkovci, niet ver van de Servische grens, stond de stationsnaam zowel in het Kroatisch als het Servisch. Erboven hing het embleem van de Joegoslavische spoorwegen: een gevleugeld wiel in combinatie met een rode ster, symbool van het Joegoslavische socialisme.
Ratelend over de Kroatische vlaktes, opgedeeld in enorme collectieve boerderijen, zag ik verschillende werkkampen, afgezet met prikkeldraad. Zowel het landschap als de mensen zagen er grimmig uit.
Ik zwaaide naar een seinwachter die naar de passerende trein keek. Hij keek vlug om zich heen of niemand hem zag, en groette toen terug.
LIFE-correspondent Roy Rowan
Belgrado
Bij aankomst in hoofdstad Belgrado was het donker, maar op het station was het een drukte van belang. Spoorwegbeambten, soldaten en reizigers van alle Joegoslavische etniciteiten verdrongen zich op het perron terwijl de bagage werd in- en uitgeladen.
Kort nadat het station van Belgrado was geopend passeerde hier in 1888 de eerste Orient-Express van Parijs naar Constantinopel.
Onveranderd
Het kopstation is in 1884 gebouwd voor de Chemins de fer Orientaux als onderdeel van de spoorverbinding Wenen-Instanbul.
Er zijn al decennia vergeefse plannen voor een nieuw centraal station. Zelfs de hangende bloembakken zijn nog hetzelfde als in 1950.
Amerikaanse ambassade
De koeriers Croasdale en Ficken leverden hun diplomatieke post af in de ambassade in Belgrado, waarmee hun missie was volbracht. De verhouding tussen de VS en het nieuwe Joegoslavië van Tito begon moeizaam. In 1946 haalde het Joegoslavische leger zelfs enkele Amerikaanse vliegtuigen neer.
Na de breuk met Stalin in 1948 werden de verhoudingen wat beter.
De Amerikaanse missie in Belgrado heeft ups en downs gekend. Na de communistische tijd volgden de Joegoslavische oorlogen. In 1999 namen de VS het voortouw bij de NAVO-bombardementen op Servië.
In 2008 staken Servische demonstranten de ambassade in brand uit protest tegen de erkenning van Kosovo. In 2013 is een nieuw, groot ambassadegebouw geopend, wat wijst op betere verhoudingen.
Sićevokloof
Na Belgrado reed de Simplon Orient-Express door de Sićevokloof, over 16 kilometer lengte uitgesleten door de rivier Nišava. Het is vanouds een belangrijke verbinding tussen Noord en Zuid — er liep al een Romeinse weg doorheen.
De aanleg van een spoorlijn in 1887 was een onmisbare schakel in de route van de Orient-Express. Soms lopen de rivier, de weg en de spoorlijn vlak naast elkaar door de smalle kloof.
Het vooroorlogse Joegoslavië zag graag buitenlandse toeristen komen. De oorlog en het nieuwe regime maakten hier een einde aan. Vanaf 1952 begon Joegoslavië zich weer op het toerisme te richten, dat vooral in Kroatië een belangrijke inkomstenbron werd. Birns bezocht het land in de korte periode dat er niet of nauwelijks toeristen waren.
Pirot en Sukovo
De provinciestad Pirot wordt door de Nišava in tweeën gedeeld. Het station, gebouwd in 1887, ligt in het weinig stedelijke noordelijke deel.
In het dorpje Sukovo poseerden jongens op het station met hun hond.
In het dorpje Sukovo poseerden jongens op het station met hun hond.
Dimitrovgrad
Het Servische Dimitrovgrad is de oude Bulgaarse stad Tsaribrod. Jack Birns fotografeerde de drukte op het station en het dagelijks leven rond de nabijgelegen spoorwegovergang. Hier was Birns in z'n element. Net als op de foto's van Shanghai, waarmee hij naam maakte als LIFE-fotograaf, legde hij met liefde het leven van de lokale bevolking vast.
Het zal Birns verbaasd hebben in het communistische Joegoslavië een aankondiging van een Amerikaanse film te zien: Tarzan Triumphs met Johnny Weismuller uit 1943. Tarzan ging hierin de strijd aan met de nazi’s — iets dat de Amerikanen met de communistische partizanen gemeen hadden gehad.
Grensstation
In 1919 werd Dimitrovgrad Joegoslavisch. Tito hernoemde de grensplaats later naar de Bulgaarse communist Georgi Dimitrov. Joegoslavië en Bulgarije spraken in de jaren '40 over samenvoeging van beide communistische staten, maar Stalin verhinderde dit. De Simplon Orient-Express reed hier dus het Oostblok in, waar Bulgarije sindsdien toe behoorde.
Alleen de Britse diplomatieke koeriers en een Joegoslavische generaal reisden verder. Jack Birns en Roy Rowan moesten uitstappen: zij kregen als Amerikanen geen Bulgaars visum.
Omweg
We zullen Birns en Rowan later terugzien op het Bulgaars-Grieks-Turkse drielandenpunt.
Jack Birns fotografeert de Simplon Orient-Express in 1950
Vorige en komende afleveringen: