Door en door Zwitserland
Promotiemateriaal voor de Gotthard-spoorlijn
English version
De eerste affiches voor de Gotthardspoorlijn verschenen enkele jaren na de ingebruikname in 1882, de laatste in 2016 rond de opening van de 56 kilometer lange Gotthard-Basistunnel. In de tussenliggende jaren veranderden niet alleen de ontwerpstijlen regelmatig, maar ook de focus. Begonnen als internationaal project werd de Gotthard later als typisch Zwitsers gepresenteerd.
Afwisselend werd de spoorlijn aangeprezen als doorgangsroute van Noord-Europa naar Italië, of als Zwitserse reisbestemming en attractie op zich. In beide gevallen vormde de Gotthardbahn de verbinding tussen het koude noorden en het zonnige zuiden: Italië danwel het Zuid-Zwitserse kanton Tessin.
Beginperiode
De inauguratie van de Gotthardbahn bracht in 1882 veel internationale hoogwaardigheidsbekleders naar Luzern. Aan de aanleg was substantieel meebetaald door Duitsland en Italië, die groot economisch belang hechtten aan de noord-zuidverbinding door de Alpen. Ook was het zware werk verricht door Italiaanse arbeiders. Toch zagen de Zwitsers de Gotthardbahn al snel als een nationaal symbool.
Het ruim 200 km lange traject loopt van van Immensee (bij Luzern) naar Chiasso aan de Italiaanse grens. De lijn doorkruist de Duitstalige kantons Zürich, Schwyz en Uri en het Italiaanstalige Tessin. Beroemd zijn de spiraalvormige keertunnels bij Wassen en de Gotthardtunnel tussen Göschenen en Airolo, met 15 kilometer destijds de langste ter wereld. De tunnel loopt onder de begin 19e eeuw aangelegde Gotthardpas, naamgever van de spoorlijn.
Vroege affiches
De eerste affiches voor de Gotthardbahn verschenen rond 1890. Ze stonden vol met kaarten, gedetailleerde dienstregelingen en afbeeldingen van Zwitserse en Italiaanse meren. De ontwerper was Gabriele Chiattone (1853-1934) uit Lugano, die bij het Istituto Italiano di Arti Grafiche in Bergamo werkte.
Souvenirs
Rond 1890 begon de Gotthardbahn-Gesellschaft actief buitenlandse toeristen te werven. De nadruk lag niet op Italië als bestemming, maar op de Gotthard zelf als technisch wonder en spectaculair landschap. De spoorwegmaatschappij gaf de Amerikaanse consul George Catlin opdracht voor een Engelse reisbeschrijving met korte geschiedenis, die in 1891 voor het eerst verscheen. Er werden meer dan 10.000 exemplaren verspreid in Engeland, de Verenigde Staten en Canada.
De rijk geïllustreerde brochures waren geproduceerd door grafisch bedrijf Orell Füssli uit Zürich, dat ook plattegronden van het traject bijvoegde, zoals een detailkaart van de spiraaltunnels bij Wassen. Dochterbedrijf Photoglob drukte souveniralbums met foto's van het uitzicht, bedoeld voor toeristen die zelf nog geen camera hadden.
Then came the Gotthard railway: piercing mountains, spanning chasms, bridging torrents, and scaling heights, and forming, in its entirety, the grandest engineering triumph of modern times. In this slow, but steady development from the dizzy, unfrequented footpath to the solidly constructed, granite-embedded railway, we can read the whole story of the growth and progress of science and civilisation.
We are at Göschenen, the northern point of entrance to the great tunnel through the St. Gothard, the longest in the world. Here the railway, and its old-fashioned companion, the stage-coach, part company for a while, the former passing into the darkness of the tunnel, to emerge later at Airolo, on the Southern, or Italian side of the mountains, while the latter follows its time-honoured, winding, and picturesque way...
Voyages en Italie
De Franse spoorwegmaatschappij PLM bood sinds de opening van de Mont Cenis-tunnel reizen naar Italië aan via Zuid-Frankrijk. Dankzij de Gotthardlijn kon concurrent l'Est die rond 1890 ook bieden via Noord-Frankrijk en Zwitserland. Parijse passagiers konden dus kiezen uit twee opties, terwijl de nieuwe route de kortste was voor reizigers uit Engeland.
l'Est maakte veel reclame voor de verbinding via de Gotthard. Italiaanse bestemmingen zoals Milaan, Venetië en Rome werden benadrukt, en niet zozeer de schoonheid van het Zwitserse traject. Een affiche uit 1892 bevat een kaartje van de verbinding Londen-Parijs-Italië met de Gotthard als middelpunt. De treinreis Parijs-Milaan duurde slechts 20 uur.
Na de opening van de Simplontunnel in 1906, die het zuidwesten van Zwitserland met Italië verbond, verloor de Gotthard-route voor Frankrijk aan betekenis.
Nord-Sud Gotthard Express
In 1897 maakte Wagons-Lits plannen voor een treindienst over de Gotthard met luxe slaaprijtuigen. Deze Nord-Sud Gotthard Express moest Duitsland met Italië verbinden. De Belgische schilder Théo van Rysselberghe maakte een affiche met het Meer van Lugano, maar ook het Forum Romanum in Rome. De Nord-Sud Gotthard Express heeft echter nooit gereden. Pas in 1911 begon Wagons-Lits een treindienst met de naam Gotthard Express op de route Berlijn-Milaan-Genua. Deze werd na een half jaar al weer gestaakt.
Art Nouveau
In de eerste jaren van de 20e eeuw verscheen een reeks affiches met dienstregeling van de Gotthardbahn in Art Nouveau-stijl. Gabriele Chiattone, die net als in het voorgaande decennium het affiche-ontwerp verzorgde, had zich in 1899 als graficus in Milaan gevestigd en kwam daar in contact met jonge kunstenaars en nieuwe ontwerpmodes.
Op de affiches stond een vrouw centraal; wellicht was het Helvetia, de personificatie van Zwitserland. Soms diende een bergmeer als achtergrond. Een spoorkaart gaf in rood de internationale verbindingen weer en in zwart de Gotthardlijn, waarvan de kenmerkende spiraaltunnels een onverwacht decoratief element vormden dat doet denken aan florale Art Nouveau-ornamenten. Op het oudste affiche hield de dame het netwerk in handen, terwijl haar voet rustte op het gevleugelde wiel van de spoorwegen.
Nationalisatie
In 1909 werd de private Gotthardbahn-Gesellschaft overgenomen door de SBB, de Zwitserse federale spoorwegen. Tien jaar eerder hadden de Zwitsers in een referendum besloten tot de vorming van dit staatsspoorwegbedrijf. De Gotthardbahn was de laatste hoofdspoorlijn die werd genationaliseerd.
Als snel na de overname overwoog de SBB elektrificatie van de Gotthardbahn. Zelfs de sterkste stoomlocomotieven hadden moeite met de steile hellingen, waardoor de snelheid laag lag. Lange treinen moesten door twee locomotieven worden getrokken. Daarnaast wilde Zwitserland niet meer afhankelijk zijn van buitenlandse kolen en eigen waterkracht gebruiken. In 1913 viel het besluit tot elektrificatie, maar de Eerste Wereldoorlog zorgde voor vertraging.
De elektrische Gotthardlijn
De elektrificatie begon in 1916, maar pas na de oorlog kon vaart worden gemaakt. In 1922 was het hele traject van Luzern tot Chiasso gereed. Men had gekozen voor een spanning van 15.000 volt wisselstroom. Twee eigen waterkrachtcentrales bij Amsteg en Ritom wekten samen continu 32.000 PK (23.535 kW) aan stroom op. Door de elektrische tractie kregen de treinen meer trekkracht en nam de snelheid op hellingen toe van 18 tot 35 km/uur. De baanbrekende elektrificatie van de Gotthard diende als voorbeeld voor andere Europese spoorwegen.
Een rit over de elektrische Gotthardlijn was in de jaren 20 een sensatie waarvoor internationaal reclame gemaakt werd. Twee affiches toonden de nieuwe elektrische locomotieven: de Gotthard-Krokodil Ce 6/8 in Leventina (Tessin), en de Be 4/6 op de Kerstelenbachbrücke (Uri). De affichemaker was Daniele Buzzi (1890-1974), een uit Locarno afkomstige ingenieur die zelf aan waterkrachtcentrales werkte en daarnaast schilderde en ontwierp.
The frontier station of Basel...
And then we rub our eyes to see, drawn up in one of the platforms, a beautifully-appointed train in the familiar amber-and-cream livery of our own British Pullman cars... This is the St. Gotthard Pullman express, on which we are to travel. Before taking our places in our luxurious car, we do not fail to notice that the haulage of our train is to be carried out by electricity, and not by steam.The replacement of steam has made all the difference to the comfort of a traveller over a line like the St. Gotthard. Before the electrification the slow uphill passage of the steam locomotives, two or three of which were often needed, filled the many tunnels with steam and sulphur, making the journeys dirty and tedious. Today we shall forge steadily upward, maintaining an even speed of almost 40 miles an hour without the slightest apparent effort.
Gotthard-Pullman Express
In 1927 ging de Gotthard-Pullman Express rijden tussen Bazel en Milaan. Pullman-treinen werden naar Brits voorbeeld op het continent geëxploiteerd door Wagons-Lits: luxe dagtreinen voor lange afstanden met catering op de riante zitplaatsen.
In Bazel sloot de Gotthard-Pullman Express aan op nachttreinen uit Calais, Parijs, Brussel en Berlijn. Er was ook een tak uit Zürich. De twee treindelen, elk met een 1e- en een 2e-klas Pullman-rijtuig, werden in Arth-Goldau gecombineerd. In Milaan kon men overstappen op sneltreinen naar Genua, Venetië en Rome. In de zomer van 1930 reden er zelfs doorgaande Pullman-rijtuigen van en naar Parijs.
Het reclamemateriaal maakte duidelijk welke clientèle de SBB en Wagons-Lits voor ogen hadden: modieuze, welgestelde, kosmopolitische levensgenieters. Het affiche liet slechts het luxe interieur en de elegante passagiers zien en niets van het landschap.
Naoorlogse periode
In de jaren 50 en 60 werd de Gotthardlijn vervolmaakt met een spoorverdubbeling op de Melide-dam en supersterke locomotieven van het type Ae 6/6. De stijgende welvaart maakte Italiaans Zwitserland bereikbaar voor steeds meer Noord-Europeanen.
Twee affiches waarop — opnieuw — vrouwen centraal stonden benadrukten het verschil tussen het kille, protestantse noorden en het warme, katholieke Tessin.
Charles Hindenlang schilderde een Madonna met kind tegen een achtergrond van kerken en kloosters, waartussen ook de trein iets sacraals kreeg. Hans Schöllhorn (1892-1982) beeldde een lieflijke schaapherderin af bij een roodgepleisterd stationnetje. Twee andere affiches tonen het panoramische uitzicht vanuit de trein. Albert Pfister (1884-1978) schilderde de Monte Ceneri bij Bellinzona, Katharina Anderegg (1922-2012) het Vierwoudstedenmeer bij Brunnen.
Gotthard-jubilea
De jubilea van de Gotthardbahn werden meestal groots gevierd. Bij het 50-jarig bestaan in 1932 was het internationale project een nationalistisch symbool geworden. Affiche-ontwerper Willi Trapp (1905–1984) beeldde voorop het machtige silhouet van een Ae 4/7-loc de Zwitserse vlag af, en aan de zijkant die van de kantons. De Duitse en Italiaanse vlaggen van de inauguratie van 1882 ontbraken.
Bij het 75-jarig bestaan in 1957 werd de Gotthardbahn aangeduid als de mooiste route naar het zuiden door Zwitserland. Het affiche met subtropisch Tessin was van Rolf Dürig (1926). Bij dit jubileum liet de SBB nog eenmaal een zware goederentrein door twee stoomlocomotieven over de Gotthard trekken.
Gotthard-Basistunnel
Opnieuw is een tunnel onder de Gotthard de langste ter wereld. De 57 kilometer lange Gotthard-Basistunnel werd in juni 2016 geopend, maar het idee ontstond al rond 1950. Pas in 1999 begon de aanleg van de nieuwe spoortunnel als onderdeel van het AlpTransit-project.
De Gotthard-Basistunnel maakt steile hellingen en talloze bochten overbodig. De transportcapaciteit voor goederen verdubbelt en de reistijd per hogesnelheidstrein tussen Zürich en Milaan wordt met een uur verkort. Eind 2016 zal de tunnel volledig in gebruik zijn.
Al tijdens de bouw werd nagedacht over behoud van de oude Gotthhardbahn als toeristische attractie. Momenteel wordt onderzocht of de spoorlijn met z’n tunnels, bruggen en stations in aanmerking komt als Unesco Werelderfgoed.