Klein kind, grote locomotief
De geschiedenis van een iconisch beeld
English version
De beroemde foto van een peuter bij een gigantische stoomlocomotief is dit jaar precies een eeuw oud. Het beeld werd hergebruikt op vele spoorwegaffiches, aanvankelijk in Groot Brittannië en later ook internationaal. Het leidde daarnaast tot varianten en persiflages, zelfs recent nog.
Het beeld kon zo'n succes worden omdat ouders er hun eigen kinderen in herkenden, die ook onder de indruk waren van de enorme machines. Bijna alle jongetjes droomden er wel eens van om machinist te worden. Voor meisjes met zulke gevoelens was in de twintigste eeuw minder aandacht.
Southern Railway
Charles E. Brown (1896-1982) was op zijn 16e als leerling-fotograaf begonnen bij de Daily Mirror en startte na de Eerste Wereldoorlog zijn eigen fotobureau. Hij specialiseerde zich in reizen en vooral spoorwegen, al zou hij later een bekende luchtvaartfotograaf worden. In 1924 maakte Brown op Waterloo Station in Londen een snapshot van een klein jongetje dat sprak met een uit zijn cabine hangende machinist van een grote stoomlocomotief.
Het was een loc van het befaamde type 'King Arthur' (om precies te zijn: No. 755 'The Red Knight') van Southern Railway. Brown stuurde de foto op aan de nieuw aangestelde publiciteitsman van deze spoorwegmaatschappij, John Elliot (1898-1988). Die liet er een affiche van maken met de aanvankelijk weinig toepasselijke tekst 'South for Sunshine'. Southern Railway maakte namelijk veel reclame voor vakantie in het zonnige zuiden van Engeland met slogans als 'The sun shines most on the Southern Coast'. Het affiche met de foto kreeg een oplage van 3.000 exemplaren en sloeg direct aan.
Het was nog onbekend wie het jongetje met krullen en koffertje eigenlijk was. Southern Railway deed een oproep en stelde een ingelijst exemplaar in het vooruitzicht als hij zich meldde. Heel wat ouders kwamen met hun kind naar het kantoor in Waterloo Station, maar werden teleurgesteld weggestuurd. Uiteindelijk bleek de jongen met zijn vader, die op Waterloo Station had gewerkt, naar Californië te zijn geëmigreerd. Het kind heette Ronald Witt, de machinist bleek William Woof te zijn.
John Elliott beschreef het affiche als 'the most effective poster that we the Southern or any other railway produced at that time'. Behalve aan het contrast tussen de grote locomotief en het kleine kind lag het succes aan de herkenning: veel jongens droomden ervan om later machinist te worden.
Gedurende ruim tien jaar publiceerde Southern vele versies van het affiche met verschillende slogans en met meer stilering, zoals omkadering en steunkleuren. Ook kwamen er tekstflarden bij met wat het jongetje zogenaamd tegen de machinist zei: 'I'm coming with you because It's safer and quicker by Rail'. In 1936 — Ronald was inmiddels een tiener in Californië — werd er een nieuwe, ingekleurde versie uitgebracht met tekst in kinderhandschrift: 'Im taking an early holiday cos i know summer comes soonest in The South'. De oplage bedroeg 10.000 exemplaren.
Van deze kleurenversie verschenen ook anderstalige affiches voor toeristen. Niet met kindertekst, maar met een dienstregeling op de Duitstalige versie, terwijl op de Italiaanse stond: 'Si, sono venuto in Inghilterra con magnifici mezzi di trasporto delle Ferrovie del Sud' (Ja, ik ben naar Engeland gekomen met de geweldige transportmiddellen van de Southern Railway). Die maatschappij exploiteerde namelijk ook ferry's over het Kanaal.
London & North Eastern Railway
Southern Railway was op publiciteitsgebied in een strijd verwikkeld met de London & North Eastern Railway (LNER). In 1932 liet deze concurrent een affiche maken dat de gek stak met de succesvolle foto van het jongetje. Ook daarop stond een kind afgebeeld, dat opzag naar de machinist van de Flying Scotsman, de befaamde snelle LNER-trein tussen Londen en Edinburgh. Het was een getekende voorstelling in futuristische stijl, die contrasteerde met de alledaagsheid van de Southern-foto. Het perspectief was sterk overdreven zodat de LNER-locomotief groter leek dan hij was. De machinist moest zelfs door een toeter roepen! Deze persiflage werd gemaakt door de dove schilder Alfred Reginald Thomson (1894-1979).
Behalve de tekst 'Take me by the Flying Scotsman' stond op het LNER-affiche ook een ironisch bedoelde verontschuldiging: 'With apologies to the Southern Railway'. Die betrof niet zozeer het hergebruik van het beeld als wel het overtreffen van Southern met grotere en modernere middelen. Maar in tegenstelling tot het bespotte origineel sloeg het LNER-affiche niet aan bij het grote publiek en het zou dan ook geen herdrukken beleven. In reclame-vakkringen deed de persiflage wel veel stof opwaaien.
Nederlandsche Spoorwegen
Het Southern-affiche met de iconische foto werd internationaal bekend. In Nederland vond het navolging bij de NS. In 1935 poseerde de 5-jarige jonkheer Jan Aernout van der Does de Willebois (1930-2007) naast stoomlocomotief NS 3911 bij station Maliebaan, ter hoogte van de nabijgelegen luchtbrug. NS-fotograaf Franciscus Moesman (1886-1949) maakte verschillende promotionele foto's. Een daarvan werd in 1936 door Fré Drost gebruikt op een NS-affiche met de tekst: 'Ik mag met Vader mee op een eigen vacantiekaart voor halven prijs!' De tekst was voor insiders dubbelzinnig. In de cabine van de locomotief zat namelijk machinist C.A. Vader. Voor het NS-affiche werd de luchtbrug weggeretoucheerd, hoewel er op het Southern-affiche juist wel een stond.
25 jaar later, in 1960, verscheen in het NS-personeelsblad Nieuw Spoor een stuk met de titel 'Ik mag (weer) met Vader mee'. Het blad arrangeerde een weerzien tussen de jonkheer en de gepensioneerde machinist, die de foto in zijn slaapkamer had hangen. Hij herinnerde zich dat Jan Aernout in 1935 bij het poseren niet stil wilde staan en werd 'omgekocht' met Haagse Hopjes. Hoe was het destijds gegaan? 'Op een dag ordonneerde de opzichter: "Vader, je moet even als de weerlicht met de 3911 naar de Maliebaan; ’t is voor de publiciteit of zoiets." Nu schuwde de heer Vader de publiciteit, dat is niets voor een bescheiden man als hij en dus meende hij dat een maat het karwei beter zou kunnen klaren. Maar nee, niemand anders dan Vader moest naar de Maliebaan. Aldaar aangekomen trof hij het jongetje, dat in gezelschap van zijn moeder was, en een fotograaf.'
Het blad schreef dat de foto inmiddels in vele kranten, tijdschriften en boeken had gestaan. Hij sprak zo aan omdat veel jongens en mannen er iets in herkenden. 'Want is het niet een vertederende plaat? Spreekt er niet duidelijk het diepe ontzag uit van de jongen voor het enorme monster, dat locomotief heet en misschien het nog diepere respect voor de man daarbovenin, die met zijn handen in staat is het monster aan zijn wil te onderwerpen? Zo’n man te worden, is dat niet een droom van menige jongen van Neerlands bloed van vroeger en nu?'
Nieuw Spoor vermeldde echter dat het jongetje geen machinist was geworden, maar geneeskunde had gestudeerd en arts was bij de marine. Later werd Jan Aernout van der Does de Willebois cardioloog.
British Rail
Zo'n halve eeuw na dato zat het beeld van het jongetje bij de locomotief nog in het collectieve geheugen, zeker in Engeland. British Rail publiceerde in 1978 een affiche dat er direct aan refereerde. Ter promotie van de diesel-hogesnelheidstrein Inter-City 125 poseerde een kind bij de kenmerkende neus van het treinstel met een machinist die uit het zijraampje leunde. De tekst in kinderhandschrift was een variant op het Southern-affiche uit 1936: 'Mister - Im going on Holiday on your Train cos I know its The Quickest'.
De Inter-City 125, genoemd naar de snelheid van 125 mph oftewel 200 km/u, ging in 1978 ook rijden op de East Coast Main Line tussen Londen en Edinburgh. Daarmee verving hij de Flying Scotsman. Omdat de reistijden significant afnamen, werd de Inter-City 125 gepromoot als 'The Journey Shrinker'. Het minimalistische maar aerodynamische ontwerp was gemaakt door industrieel ontwerper Kenneth Grange (1929-2024). Het werd een Britse designklassieker. Grange had in zijn persoonlijk archief een exemplaar van het affiche met het kind, 'one of his favorites'.
London North Eastern Railway
Net als Southern Railway was de LNER kort na de Tweede Wereldoorlog opgegaan in de publieke British Railways. Na de privatisering van de Britse spoorwegen aan het eind van de eeuw werd in 2018 de LNER 'heropgericht'. De naam luidt nu 'London North Eastern Railway', zonder '&'. Deze nieuwe LNER is een semi-publieke 'operator of last resort' na het falen van de private Virgin Trains op de East Coast Main Line. Toen de minister van transport Chris Grayling de naamrevival aankondigde, klonk er kritiek.
'Chris Grayling thinks nostalgia can fix the east coast mainline', schreef The Guardian en in The Independent verscheen een spotprent van kunstenaar en cartoonist Dave Brown (1957). Die was verregaand gebaseerd op het LNER-affiche van 1932, een beeld dat kennelijk nog bekend genoeg was. Brown gaf de voorkant van de locomotief het gezicht van 'Flailing Grayling' en het jongetje was wat minder braaf dan destijds: hij stond tegen een wiel aan te pissen.
Wat zal de volgende incarnatie zijn van het iconische beeld uit 1924? Misschien wordt het eindelijk een variant met een meisje, want die kunnen ook gek op treinen zijn en machinist worden.