Art Deco rond 1930 en 1980
Spoorwegaffiches van Pierre Fix-Masseau
English version
De Franse ontwerper Pierre Fix-Masseau was verantwoordelijk voor enkele iconische spoorwegaffiches uit de Art Deco-periode. Net als zijn leermeester, de beroemde ontwerper A.M. Cassandre, was Fix-Masseau gespecialiseerd in de weergave van snelheid en vooruitgang op affiches voor treinen, schepen en auto's.
Een halve eeuw na het aanvankelijke succes van zijn bekende affiche 'Exactitude', beleefde Fix-Masseau's werk een tweede bloei bij de revival van een legendarische trein. Zijn retro-affiches verwezen naar de jaren dertig, maar lettertype, kleurenpalet en kapsels lieten zien dat ze dateren van rond 1980.
Côte d'Azur Pullman-Express
Pierre Fix-Masseau (1905-1994) was een zoon van de Franse beeldhouwer Pierre Felix Fix-Masseau. Hij had gestudeerd aan de École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs in Parijs. Terwijl hij werkte bij een drukker van luxe parfumetiketten, maakte Fix-Masseau een advertentie voor in Nord Magazine. Die werd opgemerkt door Cassandre, verantwoordelijk voor het omslag van het tijdschrift. Cassandre nodigde Fix-Masseau uit om als stagiair en assistent in zijn atelier in Versailles te komen werken. Tijdens deze korte periode in 1928 leerde hij 'de toewijding, de grafische precisie en de compositie die benodigd zijn voor een affiche', zoals hij deze ervaring later beschreef.
Vervolgens sloot Fix-Masseau zich aan bij het reclamebureau Edita in Parijs, waar hij verpakkingen, advertenties en affiches ontwierp. Zoals veel Art Deco-ontwerpers had hij een fascinatie voor snelheid en nieuwe technologie, wat zichtbaar werd op zijn affiches voor autofabrikanten en scheepvaart- en spoorwegmaatschappijen.
De invloed van Cassandre was duidelijk zichtbaar op Fix-Masseau's eerste spoorwegaffiche, dat hij in 1929 maakte voor de Côte d'Azur Pullman-Express. De ontwerper paste diagonale lijnen en onscherpte toe om snelheid te suggereren. De Côte d'Azur Pullman-Express was een luxe dagtrein tussen Parijs en Ventimiglia van Wagons-Lits en spoorwegmaatschappij PLM, die beide op de randen van het affiche vermeld stonden.
Exactitude
Fix-Masseau's meest succesvolle affiche was 'Exactitude' (precisie), gemaakt in 1932 voor 'Etat' (Chemins de fer de l'État, de Franse staatsspoorwegen). Het toont een trein bij een stootblok, met een machinist die uit de cabine van de enorme stoomlocomotief leunt. Een stationsklok op de achtergrond suggereert dat de trein precies op tijd is aangekomen. De nauwgezette weergave van de gehele scène draagt bij aan het thema: precisie.
De term 'Exactitude', die in moderne lichte letters op het affiche staat, was onderdeel van een slogan van drie woorden die in de jaren dertig veel werd gebruikt door Etat: 'Exactitude Vitesse Confort' (Precisie, Snelheid, Comfort). Andere spoorwegmaatschappijen gebruikten variaties op dezelfde slogan. Op een affiche van Cassandre plaatste de Franse spoorwegmaatschappij 'Nord' de woorden 'Vitesse Luxe Confort' (Snelheid, Luxe, Comfort), terwijl de Duitse spoorwegen 'Safety Speed Comfort' gebruikten op Engelstalige affiches en de Nederlandse spoorwegen adverteerden met de slogan 'Veilig Vlug Voordelig'.
Net als het woord 'Exactitude' maakte het affiche deel uit van een driedelige reeks. Een affiche met de titel 'Confort' — in dezelfde dunne letters — werd in 1933 ontworpen door André Nivault en toonde een slaaprijtuig in het donker. Het jaar daarop verscheen het affiche 'Vitesse', zij het met iets andere letters. Afgebeeld daarop was Etat's Autorail Bugatti, de 'railbus' die snelheidsrecords brak.
Toen hij eenmaal de functie van het affiche had doorgrond, maakte Fix-Masseau optimaal gebruik van die kennis. Zijn ontwerpen onthullen meteen waarvoor ze bedoeld zijn en ook wat de doelstellingen zijn van de adverteerders. Er is wat dat betreft niets vaags aan zijn ontwerpen, niets om hun betekenis te vertroebelen. Het symbolische op deze affiches wordt zo een sprekend en geheel vanzelfsprekend beeld.
De affiches dwingen oprechte bewondering af van de beschouwer, zeker van specialisten die de problemen kennen waar affichekunstenaars mee te maken hebben. De verklaring hiervoor ligt in Fix-Masseau's kwaliteiten als kunstenaar, waarvan hij meesterlijk gebruik maakt. Wat opvalt aan zijn werk en het zo krachtig maakt, is zijn moed om het monumentale na te streven. De harmonieuze samensmelting van tekst en beeld is werkelijk indrukwekkend.
Venice-Simplon Orient Express
In 1977 vertrok de laatste rechtstreekse trein van Parijs naar Istanbul, ooit de route van de Orient-Express. Publiciteit over het einde van deze legendarische trein zorgde voor een revival. De Amerikaans-Britse ondernemer James Sherwood kocht vooroorlogse luxe rijtuigen en liet ze restaureren voor zijn Venice-Simplon Orient Express (VSOE): een dure 'treincruise' tussen Londen, Parijs en Venetië. De VSOE ging in 1982 rijden en is nog altijd populair voor huwelijks- en jubileumreizen. In Engeland worden Britse Pullman-rijtuigen gebruikt, op het vasteland slaapwagens van Wagons-Lits en Pullman-rijtuigen. Service en maaltijden aan boord zijn van sterrenkwaliteit.
Bij een retro-trein horen retro-affiches. De VSOE schakelde de 75-jarige Pierre Fix-Masseau in, die na een halve eeuw nog steeds actief was als ontwerper. Hij maakte twee series affiches, zowel uitgevoerd in traditionele lithografische techniek op kunstdrukpapier als in vierkleuren-offsetdruk voor goedkopere versies. De eerste serie verbeeldde de landen die doorkruist werden en de steden op de route: Londen (Victoria Station), Parijs, de Alpen, Milaan en Venetië.
Toen de treindienst eenmaal van start was gegaan, gaven de affiches van de Alpen (met het Meer van Genève bij Chillon) en Milaan slechts een papieren werkelijkheid weer. Ondanks de naam Venice-Simplon Orient Express en het oorspronkelijke idee maakte de VSOE namelijk geen gebruik van de originele Simplon-spoorlijn. Om praktische redenen rijdt de trein via Zürich en door Oostenrijk naar Venetië.
De betrokkenheid van Pierre Fix-Masseau bij de totstandkoming van de VSOE-affiches was vooral de verdienste van de echtgenote van eigenaar James Sherwood, Shirley Sherwood. Zij deed ook historisch onderzoek voor de restauratie en renovatie van de rijtuigen en schreef er een boek over.
De betrokkenheid van Pierre Fix-Masseau bij de totstandkoming van de VSOE-affiches was vooral de verdienste van de echtgenote van eigenaar James Sherwood, Shirley Sherwood. Zij deed ook historisch onderzoek voor de restauratie en renovatie van de rijtuigen en schreef er een boek over.
Een van de grootste genoegens die ik aan het VSOE-project heb beleefd, was het leren waarderen van spoorwegaffiches. De vroegste voorbeelden zijn prachtig, maar die uit de jaren 1920 en 1930 hebben voor mij de meeste impact. Twee van de meest vooraanstaande affichekunstenaars uit die periode waren Cassandre en Fix-Masseau. We bedachten dat ook de VSOE bijzondere affiches moest laten ontwerpen en [kunstuitgever] Paul Bianchini bracht ons in contact met Pierre Fix-Masseau.
We bezochten hem in zijn atelier in Parijs, waar hij ons voorbeelden van z'n werk liet zien, waaronder zijn twee beroemdste spoorwegaffiches, die voor de Cote d'Azur Pullman uit 1929 en 'Exactitude', ontworpen in 1932. Reproducties van 'Exactitude' zouden in elke posterwinkel te vinden moeten zijn en aan alle kunststudenten worden getoond als voorbeeld van uitmuntend ontwerp. Fix-Masseau was geïntrigeerd door ons voorstel en nam enthousiast de opdracht aan om een serie affiches voor de trein te maken.
VSOE interieur-affiches
Pierre Fix-Masseau ontwierp ook een serie interieurscènes met modieuze passagiers en gastvrij treinpersoneel in de slaap- en restauratierijtuigen van de VSOE. Het populairst bij verzamelaars werd een affiche met een elegante vrouw in negligé in een slaapcoupé. Ze kreeg al snel de bijnaam Madonna, naar de heldin van Maurice Dekobra's verfilmde roman Madonna of the Sleeping Cars uit 1925. Andere affiches toonden het diner in een rijk gedecoreerd Pullman-rijtuig en een ober die champagne serveert in een coupé.
Net als zijn ontwerpen uit de jaren dertig hebben de VSOE-affiches van Fix-Masseau een elegante Art Deco-stijl. Toch blijkt uit de lettertypes, kleuren en kapsels dat ze dateren van rond 1980. Kenmerkend voor die periode was het kleurpalet van bruin, oranje, zalm en lavendel, evenals het gebruik van het herontdekte lettertype Broadway.
De retro-affiches sloegen aan omdat er begin jaren tachtig sprake was van een herwaardering van de Art Deco-stijl. Dat was ook zichtbaar in het werk van jonge kunstenaars als Razzia (Gérard Courbouleix–Dénériaz, 1950), die werd beïnvloed door Fix-Masseau. De hernieuwde belangstelling voor diens werk resulteerde in heruitgaves van zijn vroege affiches als lithografische kunstdrukken, onder meer van 'Exactitude'. In 1983 was er een overzichtstentoonstelling van Fix-Masseau's affiches in de Bibliothèque Nationale in Parijs.