Willy Sluiter
De eerste moderne spoorwegaffiches van Nederland
English version
Vroege Nederlandse spoorwegaffiches bevatten veel tekst met uitgebreide dienstregelingen in kleine lettertjes, al dan niet aangevuld met 'stijve' afbeeldingen van treintjes. De veelzijdige kunstenaar Willy Sluiter bracht hier in 1913 en 1914 verandering in met zijn affiches voor treinreizen naar de Rivièra, Keulen en de Hollandse kust.
Sluiter beeldde geen treinen of landschappen af, maar mensen: passagiers, spoorwegpersoneel en de lokale bevolking. Dit deed hij op zijn kenmerkende cartooneske wijze, met humor én stijl. De relatief spaarzame tekst maakte deel uit van het beeld. Sluiters kleurgebruik is honderd jaar later nog altijd uitgesproken fris.
Willy Sluiter (1873-1949) stond bekend als gentleman-kunstenaar. Hij maakte portretten, strandgezichten, politieke spotprenten, boekomslagen en affiches. Opgegroeid in Zwijndrecht en opgeleid aan de kunstacademies van Rotterdam en Den Haag, woonde hij in vissersplaatsen en kunstenaarskolonies als Scheveningen, Katwijk, Volendam en Laren. Zijn onderwerpen varieerden van het eenvoudige vissersleven tot het mondaine stadsleven. In de hogere kringen was Sluiter geliefd als portretschilder. Hij liet zich inspireren door de Franse postimpressionisten en de affiches van Henri de Toulouse-Lautrec.
Sluiter wist de artistieke invloeden te combineren met een groot gevoel voor humor, wat resulteerde in rake cartoons en modieuze affiches. Die laatste ontwierp hij bijvoorbeeld voor het Larense kunstenaarshotel Hamdorff, 't Woonhuis Oostersche Tapijten en de Stoomvaart Maatschappij Nederland. In 1913 en 1914 maakte Sluiter drie affiches voor de HYSM (Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij). Hoe revolutionair deze spoorwegreclames destijds waren, beschreef journalist en jongensboekenschrijver Jan Feith in zijn veelgelezen rubriek 'Onder de streep' in het Algemeen Handelsblad:
Onze Nederlandsche spoor- en tramweg-maatschappijen zijn er pas in de laatste jaren toe over gegaan, reclame te maken voor haar bedrijf. Maar, niet weinig conservatief — gelijk wij nu eenmaal zijn — adverteerden zij op bescheiden, zelfs liefst op eene on-opvallende wijze… Langzamerhand maakte men zich wat losser van de typographische indrukwekkendheid. Men zette op de reclame-biljetten soms zoo eens een stijf treintje met gekleurde wagentjes; of een rookpoefend locomotiefje, dat al kronkelend zijn reisbedoelingen tegen een kobalt-blauwen hemel kringelt. Later droeg men aan eenige kunstenaars van naam op, om deze reclames te illustreeren. Dit jaar is de HYSM weer een stap verder gegaan; zij deed afstand van haar te conventioneele manier om de aandacht van het publiek te vragen voor haar bizondere treinen.
Marseille en de Rivièra
Sluiters eerste spoorwegaffiche verscheen in het najaar van 1913: Naar Marseille en de Rivièra via Parijs en terug zonder overstappen. De HYSM begon een rechtstreekse dienst met slaaprijtuigen van Amsterdam en Den Haag naar de Côte d'Azur. De upper class bracht daar graag de winters door, terwijl vanuit Marseille schepen naar Nederlands-Indië vertrokken. De rijtuigen werden in Parijs gekoppeld aan de Méditerrannée Express van de PLM en Wagons-Lits. De totale reis duurde nog geen 24 uur. De HYSM-dienst was een alternatief voor de Rivièra-Express van concurrent Staatsspoorwegen en Wagons-Lits. De treindienst zou als gevolg van de Eerste Wereldoorlog slechts één winterseizoen bestaan.
Op het elegante affiche geniet een stel van een vakantie aan de Middellandse Zee, ontspannen leunend op het vlak van de aankondigingstekst. De man draagt een stijlvol Engels sportpak en houdt de gehandschoende hand van de even sportieve vrouw vast. Sluiter had voor dit affiche slechts een paar trefzekere lijnen nodig, in combinatie met enkele heldere kleuren, en was daarmee zijn tijd ver vooruit. Het ontwerp moet zijn opgevallen tussen de andere affiches op de stations, vol 'met statige druk-letters, die wel zoo uit de statige dienst-regeling overgedrukt schenen te zijn' (Feith). De letters op Sluiters affiche had hij zelf getekend in bijpassende stijl en kleur.
Toen het nog winterde zag men aan onze perrons en op reclamezuilen een kleurige teekening van Willy Sluiter, die bij de lokkende namen 'Marseille' en 'Riviera' ons een dandy-achtig heertje vertoonde, die het aanlegt met een modisch dametje — en de Cóte-d'Azur al in het verschiet!
Het Noordzeestrand
In 1914 volgde het affiche Reist naar het zeestrand per HIJSM over Amersfoort-Amsterdam of over Dordrecht-Rotterdam. Meer nog dan op het Rivièra-affiche vormen de handgetekende letters een integraal onderdeel van het ontwerp. De kleuren zijn licht en vrolijk. We zien drie in klederdracht gestoken vissersmeisjes op het strand, met op de achtergrond scheepjes in de branding. 'Zandvoortse meisjes' noemde een tijdschrift ze, maar ook Scheveningen was per HYSM en dochter ZHESM bereikbaar. Sluiter kende beide badplaatsen goed, en het strand- en vissersleven waren ook in zijn vrije werk geliefde motieven.
Vakblad De Bedrijfsreklame wist het affiche te waarderen: 'Goed van teekening, pittig van kleur, eenvoudig in vlakke kleuren gehouden is hier een opvallend, prettig aandoend affiche ontstaan, dat ongetwijfeld aan het doel beantwoordt.' Dat de kunstzinnige waarde van Sluiters affiches al direct werd gezien, blijkt uit het feit dat de HYSM ze bij verschijnen toestuurde aan het Rijksmuseum, die ze in de collectie opnam. En het Duitse blad Das Plakat noemde Sluiter vanwege zijn HYSM-affiches een van de kunstenaars 'die am frühesten in Holland künstlerische Plakate entworfen haben'.
De eene is een reclame-biljet, bestemd voor onze Duitsche buren, hen opwekkende ons Hollandsche zee-strand te bezoeken, waartoe een drietal vroolijke, schalksch-lachende visschers-meiskens het hare doen; de prent is sterk van kleur, sterk van teekening, en vooral sterk van Hollandsche bedoeling!
Naar Keulen
Op Sluiters derde spoorwegaffiche — voor nieuwe treinen naar Keulen via Nijmegen — stonden de reizigers centraal, niet de bestemming. Op het perron wacht een verliefd paartje, terwijl op de achtergrond een kruier of 'witkiel' vertederd toekijkt. Jan Feith noemde het in het Algemeen Handelsblad opmerkelijk dat Sluiter geen Keuls motief had gekozen, zoals de Dom, maar drie vlotte personen. Twee weken later konden de lezers zelf oordelen, toen het affiche als reclame in de krant werd gevouwen, althans 'bij de exemplaren in de stad en door agenten bezorgd'.
In 1913 had de HYSM een 'snelverbinding' naar Keulen ingevoerd. Deze kon een jaar later door inzet van nieuwe locomotieven verkort worden tot 4 uur (vanuit Amsterdam). Voordien was Keulen alleen bereikbaar geweest met D-treinen met toeslag of koersrijtuigen in internationale slaaptreinen. De nieuwe, goedkope sneltrein met 1e, 2e en 3e klasse plaatsen vertrok zowel uit Scheveningen en Rotterdam (via de Betuwelijn) als uit Zandvoort en Amsterdam (via Amersfoort-Kesteren). De beide treindelen gingen vanaf Kesteren in de Betuwe samen verder via Nijmegen en Kleef.
Ha, deze Keulsche lach! Het jonge vrouwtje lacht met de bolle koontjes van het wachtende geluk; de jonge man grinnikt zijn voordeeligste liefdes-grimas. Doch beider glimlach is niets, vergeleken bij des kruiers lach. Zooals die lacht, lacht slechts de levens-wijze; zoo vertrekt slechts de waarlijke kenner van het leven, van het geluk, van de hoop, van de toekomst de lippen tot lachen! Hij houdt vaderlijk zijn oogsplitjes dichtgeknepen; zijn wangen trok hij tot appeltjes op, zijn kin hangt berustend neer; maar de mond — één lijn slechts! — weerkaatst heel een spiegel vol spot, hartelijkheid, zegen… Bij het aanschouwen van deze kostelijke reclame-prent denkt elkeen aan Keulen, aan treinen, aan wittebroodsweken.
Hoek van Holland-Harwich
Hoewel er van Willy Sluiter maar drie echte spoorwegaffiches bekend zijn, heeft hij ook een ontwerp gemaakt voor een affiche voor de veerdienst tussen Hoek van Holland en Harwich. Deze belangrijke link tussen Engeland en het continent werd geëxploiteerd door een spoorwegmaatschappij: de Britse Great Eastern Railway (GER).
De HYSM had een station in Hoek van Holland en werkte daarom nauw samen met de GER. Er was onder meer een gezamenlijke treindienst Londen-Berlijn. Het is daarom waarschijnlijk dat Sluiter ook dit affiche-ontwerp in opdracht van de HYSM heeft gemaakt. Het in dit geval horizontale beeld toont een Engelse heer en een vrouw in Hollandse klederdracht die elkaar over zee heen de hand reiken. Het affiche is zover bekend nooit uitgevoerd, wellicht door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.