Joyaux de Belgique

Het eerste affiche van Massonet voor de Belgische spoorwegen was waarschijnlijk dat voor het Waalse kuuroord Chaudfontaine in 1948. Het is mogelijk dat de kunstenaar het in eerste instantie ontwierp voor het casinobestuur van Chaudfontaine, maar toen deze niet enthousiast waren het ontwerp aan de spoorwegen aanbood.

Een naakte vrouw, op de rug gezien in een van de thermaalbaden van Chaudfontaine, vormt het hoofdmotief. Ze schikt haar haar terwijl ze geniet van de verkwikkende waterstralen. Op de achtergrond is het casino van Chaudfontaine afgebeeld met silhouetten van bezoekers en hun automobielen.

Het destijds gedurfde affiche bleef niet onopgemerkt. Hoewel we de vrouw op de rug zien en waterstralen de details verhullen, ontving de NMBS een brief van een pastoor uit Chaudfontaine die zich beklaagde over de onzedelijke voorstelling.

De Gaume in Belgisch-Lotharingen aan de grens met Frankrijk is de warmste streek van België. Toeristen waarderen de Gaume vanwege 'een vleugje Provence'. Massonet beeldde het meest zuidelijke dorpje Torgny af, bekend om z'n krekels en zuidelijke flora. De huizen met oranje pannendaken leunen tegen de heuvels. De hele kleurstelling van het affiche was volgens Massonet gebaseerd op de steenkleur. Vooraan in het idyllische tafereel scharrelen kippen, terwijl een boer met kind een koe naar de stal leidt. Bij een kar staan twee vrouwen met elkaar te praten en tegen een van de huizen geniet een man van de zon. Op de achtergrond doorbreken zonnestralen het indrukwekkende wolkendek boven de groene Maasvallei.

In het zwarte tekstvlak onderaan staat een landkaartje van de Gaume en omgeving, inclusief Noord-Frankrijk en Luxemburg. Ook is een schematisch silhouet van een trein afgebeeld. De letters zijn, zoals op alle affiches, door Massonet met de hand getekend.

De Waalse stad Mons (Bergen) werd door Massonet gerepresenteerd door het belfort, de monumentale klokkentoren die de stad overheerst. Dit bouwwerk uit de 17e eeuw is het enige Belgische belfort in barokstijl, waarvan de 'overdadige' kenmerken goed zichtbaar zijn op het affiche. De toren is 87 meter hoog en biedt ruimte aan 49 klokken.

De donkere wolkenlucht, geen voor de hand liggende toeristische aanbeveling, is kenmerkend voor de kunstenaar. Het lijkt of er net een hevig onweer is overgetrokken; de toren baadt alweer in het zonlicht terwijl een regenboog door de wolken breekt. Witte vogels scheren om de toren. Op de voorgrond zijn de daken en schoorstenen van de huizen nog donker weergegeven. De op alle affiches aanwezige vermelding Société Nationale des Chemins de Fer Belges (of in een andere taal) staat alleen op deze van Mons onderaan.

Dit is het enige uit de reeks spoorwegaffiches van Armand Massonet dat zich direct als zodanig laat herkennen. Het heeft dan ook geen stad of streek als thema maar de verbinding tussen twee steden. Het affiche werd gemaakt ter gelegenheid van de elektrificatie van de 55 kilometer lange spoorlijn tussen Brussel en Charleroi, die in oktober 1949 gereed kwam.

Een elektrische locomotief flitst over een brede blauwe baan van de ene naar de andere stad. De diagonale loop, de onscherpe 'bewogen' delen en rafelige randen suggereren snelheid. De bovenleiding is weergegeven als een bliksemschicht, symbool van hoogspanning. Bovenaan gaat de baan over in de contouren van enkele Brusselse gebouwen zoals de koepel van het Paleis van Justitie. Onderaan eindigt de strook in de industriële skyline van Charleroi.

Het affiche voor hoofdstad Brussel behoort tot de meest succesvolle uit de serie. Het toont de bekende Grote Markt in vogelvlucht tegen een zwarte achtergrond. Deze egale kleur is ongebruikelijk voor Massonet, die zich normaal graag uitleefde op woeste wolkenluchten en andere gemêleerde texturen. Het kader in goudkleurige inkt steekt mooi af tegen het zwarte vlak, net als de dito belettering.

Het stadhuis, het Broodhuis en de gildehuizen rond het plein zijn als modellen losgeknipt uit hun omgeving. Ze hangen als een halssieraad aan een kronkelend lint dat de kleuren heeft van de Brusselse vlag. Wellicht bedoelde de kunstenaar dit als een bijna letterlijke weergave van het onderschrift Joyaux de Belgique, of zoals het op de Engelstalige versie staat: Belgium's Jewels.

Vue d'optique vers le ciel ou point de vue aérien… Tours sur ciel d'or — oftewel een perspectiefbeeld met torens tegen een gouden lucht. Zo beschreef Massonet zelf zijn monumentale affiche voor de Henegouwse stad Doornik (Tournai). De vijf indrukwekkende torens van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal vullen het beeld diagonaal van rechtsonder naar linksboven. Het lijkt op het effect van een groothoeklens, en de kans is groot dat de schilder ter voorbereiding foto's maakte. Die zijn niet bewaard gebleven, maar wel dergelijke foto's van kerken in andere steden.

De spitse torens steken af tegen een goudkleurige lucht die gedrukt is in duur glinsterende metallic inkt. Dat geldt ook voor de belettering tegen een lichte achtergrond. Net als op het Brusselse affiche luidt het onderschrift Joyaux de Belgique (juwelen of pronkstukken van België). Op de Engelse versie stond in dit geval Belgium's Art Treasures.

Een affiche dat qua aanpak verwant is met dat voor La Gaume maakt reclame voor Malmédy, een stadje in het oosten van de provincie Luik, niet ver van de Duitse grens. Het is een pastorale scène waarop een grote boom centraal staat; er vallen bundels zonlicht door de takken. Zoals op de meeste affiches van Massonet vormen de wolkenluchten een integraal onderdeel van het landschap.

Linksonder maakt een jager met geweer en twee jachthonden een praatje met een ruiter te paard. Rechts van de boom zien we een kortgebroekte jonge boer een geit aan een touw voeren. Daarachter rijzen de daken op van de huizen van Malmédy, met als beeldbepalend element de 18e-eeuwse voormalige abdijkerk met twee torens. Het herfstige kleurenpalet, de jager en de rookpluim uit een schoorsteen doen vermoeden dat het om een vroeg najaarstafereel gaat.

Een van de meest opmerkelijke affiches uit de serie is dat van de Waalse stad Luik. Het is een lofzang op de zware metaalindustrie langs de Maas. Overal tussen de kerken en monumenten op de heuvels staan fabrieken met schoorstenen die grote wolken rode en grijze rook uitspuwen — het lijken wel de zwaveldampen van het hellevuur op schilderijen van Jheronimus Bosch. Massonet schilderde ze met een grove penseel. De dikke bruine deken van smog boven de stad is voor hedendaagse beschouwers bepaald geen aanbeveling, maar in 1950 was het wellicht een teken van bruisende economische activiteit.

Onderaan loopt een spoorlijn met over de hele breedte een kringelende witte stoomwolk die zich aftekent tegen de donkere industriedampen. De stoom suggereert subtiel dat er net een trein het beeld uit is gereden. Twee jeugdige fietsers zwaaien de stoomtrein vrolijk na, en laten zich niet hinderen door giftige dampen of de gevaren van het fietsen langs de spoorlijn. Onderaan in de witte rand staat niet alleen de plaatsnaam, maar ook een sierlijke windroos met de situering van Luik ten opzichte van Belgische, Nederlandse en Duitse steden.

Dit affiche beveelt Saint-Hubert aan als bestemming voor een reisje per trein naar de Ardennen. Het stadje in z'n bosrijke omgeving staat bekend als centrum van toerisme en van de jacht. Naamgever Sint Hubertus is dan ook de patroonheilige van de jagers. Op het affiche zien we een dicht en hoog naaldbos in bruinrode tinten, met een houthakker aan het werk op een zonovergoten open plek. Onderaan staat een kaartje met de (inter)nationale spoorverbindingen en een tekening van de Sint-Hubertusbasiliek.

Massonet bezocht ter voorbereiding meermaals de Ardense bossen. In kleine schetsboekjes legde hij zijn eerste indrukken vast, en maakte daarnaast foto's. In zijn atelier werkte hij dit materiaal uit. Uit de bewaarde voorstudies in aquarel blijkt dat de kunstenaar eerst een everzwijn en vervolgens een hert op de plaats van de houthakker had gedacht. Uiteindelijk koos hij toch voor een menselijk element.

Het affiche 'In België' kan gezien worden als een samenvatting of sluitstuk van Massonets serie toeristische spoorwegaffiches. Het laat de belangrijkste architectuurparels weerspiegelen in de glimmende voorkant van een stoomlocomotief. We zien onder andere het belfort van Brugge, de kathedraal van Antwerpen en het stadhuis van Brussel, met op de voorgrond een ruiterstandbeeld. Alle hoogtepunten zijn samengebald in één beeld om buitenlandse toeristen te verleiden de trein naar België te nemen.

Vergeleken met de andere affiches is de aanpak experimenteel, niet alleen vanwege het perspectief. De perfecte weerspiegeling op een locomotief die in werkelijkheid niet zo spiegelglad was, en de skyline die is samengesteld uit verschillende steden, zijn haast surrealistisch. Het ruiterbeeld lijkt bovendien wel naar voren te komen. Het kikvorsperspectief geeft een bijna bolvormig beeld, alsof we door een fisheye-lens kijken.