Rechtlijnig reizen
Schematische spoorwegkaarten in reisreclame
English version
Elke landkaart is een abstractie van de werkelijkheid, maar sommige kaarten vervormen de realiteit. Het bekendste voorbeeld is de London Underground Map: de afstanden zijn onrealistisch, geografische features afwezig, lijnen kaarsrecht en hoeken haaks of diagonaal. In zo'n imaginair kaartbeeld kunnen reizigers zich beter oriënteren dan in de spaghetti die erachter schuilgaat.
Door versimpeling inzicht geven in het netwerk was net zo belangrijk bij (inter)nationale spoorverbindingen als in de grote steden. Schematische spoorwegkaarten, zoals die gedurende de twintigste eeuw werden ontworpen, leken soms op metrokaarten, maar lang niet altijd. Het doel was telkens hetzelfde: een ingewikkelde reis eenvoudig maken.
Iconische voorbeelden
In 1931 schetste Henry ('Harry') Beck, werkzaam bij het London Underground Signals Office, een minimalistische kaart van de Londense metro. Tot dan toe werden de stations op proportionele afstand van elkaar geplaatst, met als gevolg een priegelig stadscentrum en een onoverzichtelijk totaalbeeld. Beck beperkte zich tot wat reizigers écht nodig hadden, resulterend in een topologische in plaats van geografische kaart. Aanvankelijk vond de publiciteitsafdeling dit te radicaal, maar in 1933 koos men definitief voor Becks kaart. Deze werd zeer succesvol en wordt in grote lijnen nog altijd gebruikt.
Becks idee kwam niet uit de lucht vallen. Hij was — wellicht in de trein naar zijn werk — geïnspireerd door de zogenaamde Dowagrams die George Dow maakte voor regionale lijnen van de Britse spoorwegmaatschappijen LNER en LMS. Dat waren op hun beurt kruisingen tussen bestaande rijtuigdiagrammen (een rechte lijn met alle stations) en traditionele routekaarten.
Looking at the old map of the Underground railways, it occurred to me that it might be possible to tidy it up by straightening the lines, experimenting with diagonals and evening out the distance between stations. The more I thought about it the more convinced I became that the idea was worth trying.
Selecting the Central London Railway as my horizontal base line, I made a rough sketch. I tried to imagine that I was using a convex lens or mirror, so as to present the central area on a larger scale. This, I thought, would give a needed clarity to interchange information.
Henry Beck en George Dow — beiden van oorsprong technisch tekenaar, geen ontwerpers — hebben dan wel de meest iconische voorbeelden ontworpen, zij waren niet de enigen die schematische spoorkaarten maakten, en ook niet de eersten.
Negentiende eeuw
Een detail van een grote spoorkaart van Oostenrijk-Hongarije uit 1884 door Josef Beer laat twee dingen zien: dergelijke kaarten waren in de 19e eeuw nog overvol en priegelig, maar er werd al geëxperimenteerd met abstractie. Beer gebruikte verschillende kleuren voor verschillende maatschappijen, haakse hoekjes om stations aan te duiden en liet geografische kenmerken op de achtergrond weg, behalve rivieren en meren.
Ook in deze periode werden er al zeer schematische kaarten gemaakt, zo liet het spoortijdschrift Revue Générale des Chemins de Fer van 1890 zien. Op een ingenieus schema zijn Europese steden proportioneel gepositioneerd, maar alle overige geografie is weggelaten. Kaarsrechte lijnen tussen de steden geven de treindiensten van exploitant Wagons-Lits aan — waaronder de Orient-Express — inclusief het exacte aantal slaap-, salon- en restauratie-rijtuigen.
Vroege affiches
Op de vroegste verschijningen van het spoorwegaffiche kwamen al kaarten voor, zoals op een aankondiging van de eerste treindienst tussen Frankrijk en Duitsland in 1859. Het stond nog vol kleine lettertjes van de dienstregeling, maar het eerste affiche voor de Orient-Express toonde in 1888 al een aantrekkelijk beeld van de exotische eindbestemming, Constantinopel, gecombineerd met een route-vormige uitsnede van de kaart van Europa.
Routekaartjes op affiches
Vanaf de eeuwwisseling gingen vooral Zwitserse en Oostenrijkse spoorwegmaatschappijen kleine routekaartjes plaatsen op affiches, in een vakje onderaan. Vanwege de beperkte ruimte werden ze vaak enigszins platgedrukt en sterk geabstraheerd: spoortrajecten als rechte lijnen en zonder geografische achtergrond. Het kaartje op een affiche voor de Hohe Tauern week hier op één punt van af: de bergtoppen werden wel aangegeven. Dit gebeurde echter in stijl, in een rechte lijn naast elkaar, als stations aan een spoorlijn.
Niet alleen was het kaartbeeld soms sterk vertekend en werden geografische kenmerken weggelaten, ook liet men soms de gebruikelijke oriëntatie op het noorden los. Het kaartje op een prachtig affiche van Hans Heggimann voor de Simplon-spoorlijn uit 1913 is op het zuiden gericht, en de noord-zuidas is sterk gecomprimeerd. Hierdoor was het ondanks z'n eenvoud niet eenvoudig leesbaar. Een nog veel kleiner, blijkbaar achteraf toegevoegd geografisch correct kaartje moest dit probleem oplossen!
Na verloop van tijd brak het routekaartje los en werd een integraal onderdeel van de hoofdvoorstelling, zij het nog bescheiden. Op een affiche van Roger Broders voor de nieuwe Simplon Orient-Express uit 1921 maakt het kaartje deel uit van de grijze rand waarin ook een Britse en Ottomaanse wachter verwerkt zijn.
Tien jaar later kreeg het kaartje een natuurlijke plek op een affiche voor dezelfde luxetrein — toen echter met aansluitingen naar het Midden-Oosten. De rode lijn lijkt vrijwel ononderbroken van Londen naar Cairo te lopen; in werkelijkheid kwamen er vijf treinen, drie schepen en een autobus aan te pas.
Cartography is nothing if not a series of editorial decisions about how to represent content. What is included or omitted is a compromise between the mapmaker's skill, the constraints of organization, and, occasionally, political agendas...
Incorporating maps on posters blurs the distinction between being simply informative — helping riders locate their destinations — or purely decorative. The most effective are those that combine the two, managing to function as attractive but useful publicity vehicles.
Affiches met kaarten
Het vroegste affiche met een geabstraheerde kaart als hoofdmotief dateert uit 1913 en oogt zeer modern. De minimalistische Plakatstil verraadt de Duitse herkomst. Het toont de route van de gecombineerde Lloyd- en Riviera Express naar Genua, waar stoomschepen van de Norddeutscher Lloyd vertrokken met intercontinentale bestemmingen.
Vanaf eind jaren twintig verschenen er veel spoorwegaffiches waarop een versimpelde routekaart centraal stond, maar meestal gecombineerd met een esthetisch beeld van een trein of landschap op de achtergrond.
Op het affiche voor de Chemins de Fer de l'Est door Theo Doro (1896-1973) vallen de vloeiende lijnen op, terwijl men bij abstraheren meestal voor rechtlijnigheid koos. De kleurstelling en het diagonaal perspectief lijken schatplichtig aan Cassandre. De aanduidingen voor de Lötschberg- en Gotthardtunnel zijn elegant vormgegeven, net als de referentie aan Londen linksboven. De rechte lijnen en plompe cirkels op een Italiaans affiche voor de Riviera Napoli-Express zijn minder subtiel, hoewel de kleuren absoluut een mediterrane sfeer ademen.
Folders en brochures
Behalve op affiches werden routekaarten afgedrukt in reisfolders. Hoe omslachtiger de reis, hoe meer versimpeling er nodig was om reizigers er grip op te laten krijgen. Dat gold zeker voor de vele varianten van de Orient-Express, en de aansluitende Taurus Express naar het Midden-Oosten die in 1931 van start ging. Al moest men overstappen, overvaren en in Syrië en Libanon met bus of auto, in folders van treinexploitant Wagons-Lits leek de reis een doorlopende lijn.
Een time table uit 1938 geeft niet alleen route en bestemmingen weer, maar ook vertrektijden. Cirkels met kleine pijltjes om steden — van Londen tot Bombay! — maakten het mogelijk beide richtingen aan te geven. Dit inventieve schema is echter niet erg makkelijk te lezen.
De 'klassieke' Orient-Express reed na de introductie van de Simplon Orient- Express niet meer naar Istanbul, maar verbond Parijs met Boekarest. Dat gold ook voor de Arlberg Orient-Express, over een iets andere route. Voor dit treinenduo verscheen in 1931 een folder met een interessante combinatie van een traditioneel routekaartje en schematische versies. Dezelfde steden op de verschillende weergaves zijn door verklarende lijnen met elkaar verbonden.
Kort na de oorlog werd in de brochure Through all Europe from Paris van de SNCF de abstrahering verder opgevoerd. De route van de Orient-Express is hierin zo minimalistisch weergegeven dat het meer een schema is dan een kaartje. Zo'n versimpeling was ook wel nodig om de vele aftakkingen en aansluitingen te bevatten.
Metro-achtige kaarten
Ongeveer gelijktijdig met Beck's Londense metrokaart — het hing blijkbaar in de lucht — ontstonden vergelijkbare spoorkaarten van internationale verbindingen. Opvallend was vooral de weergave van verschillende verbindingen over dezelfde route als parallelle lijnen, en het gebruik van verschillende kleuren. Een vroeg voorbeeld is het schema Through carriages with Czechoslovakia uit het luxueus uitgevoerde International services van de Tsjechoslowaakse spoorwegen uit 1932. Een 'vergrootglas' benadrukt hoofdstad Praag.
De Italiaanse Staatsspoorwegen kwamen in 1938 met een graphic index van internationale verbindingen. De rondingen die de haakse hoeken verzachten maken deze kaart bijzonder fraai. De kleuren geven de reizigersklassen van rijtuigen aan, met blauw als aanduiding voor slaaprijtuigen. Men ging misschien iets te ver in het weglaten van de geografie: zoals Beck de Theems wėl weergaf, had de kustlijn van Europa als referentie kunnen dienen.
Kaarten als affiches
Na 1960 werden spoorwegaffiches minimalistischer onder invloed van de modernistische International Style. Vaak stond de typografie centraal, en was er minder ruimte voor figuratieve voorstellingen. Schematische routekaarten vormden daarvoor een goed alternatief. Deze dienden nu als hoofdmotief, terwijl ze voorheen gecombineerd werden met een afbeelding van trein of landschap. Abstracte kaarten lieten de moderniteit van de spoorwegen zien en pasten goed bij de sterk gestileerde logo's die de Britse, Zwitserse en Nederlandse spoorwegen eind jaren zestig kregen.
Een affiche van de Franse spoorwegen uit 1969 toonde het netwerk van trains auto-couchettes oftewel autoslaaptreinen binnen en vanuit Frankrijk. Het kleurrijke lijnenspel heeft ondanks het slaaptreinthema geen nachtelijke uitstraling, in tegenstelling tot een ander voorbeeld. British Rail bracht in 1976 een affiche uit voor binnenlandse slaaptreinen, de Inter-City Sleepers. De routes waren in neonkleuren aangegeven tegen een donkerblauwe achtergrond, als een soort sterrenbeelden. Vergelijkbare affiches met de routes van reguliere Inter-City's hadden een witte achtergrond.
De esthetiek van geabstraheerde kaarten, meer ingezet als decoratief element dan als informatiebron, was mede gebaseerd op technische diagrammen zoals die bij de spoorwegen gangbaar waren. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een jubileumaffiche van de Internationale Spoorwegunie UIC uit 1972. Het toont een spoordiagram zoals gebruikt op bedieningstableaus van seinhuizen en schakelposten. De schilder Georges Mathieu gaf het in dikke olieverf weer, waardoor het strakke schema opeens een schilder-achtige uitstraling kreeg. Het was een vooruitwijzing naar het bekende affiche The Tate Gallery by Tube van David Booth in 1987.
Er kan ook een interessant beeld ontstaan door een bestaand technisch of organisatorisch schema een-op-een over te nemen. Een voorbeeld vormt een Duitse affiche uit 1975 voor de TEEM, de Trans Europ Express Marchandises (goederenvervoer). Hoewel misschien onbegrijpelijk voor buitenstaanders — en zeker niet in een paar seconden in het voorbijgaan te bevatten — liet zo'n stroomdiagram zien dat de spoorwegen een geavanceerde en geoliede machinerie vormden.