Veilig, Vlug, Voordelig
Nederlandse spoorwegaffiches uit de jaren 30
English version
Nadat rond 1920 de Nederlandse Spoorwegen ontstonden als samenwerking tussen particuliere spoorwegmaatschappijen, verschenen er vrijwel geen spoorwegaffiches meer. Concurrentie via reclame was overbodig geworden. Pas met de economische crisis begon de NS actief nieuwe reizigers te werven met goedkope tickets en dagjes uit.
Dit viel samen met de populariteit van de Franse ontwerper Cassandre, die met zijn gestileerde affiches voor de Nord Express en Étoile du Nord de reclamewereld op een nieuw spoor zette. Rond 1930 ging hij voor Nederlandse bedrijven werken zoals de Holland-Amerika Lijn en Philips. De invloed van Cassandre en de reclame-acties van de NS leverden in de jaren 30 een reeks mooie affiches op.
Nicolaas van de Vecht
De NS-slogan Veilig, Vlug, Voordelig werd in de loop van de jaren 30 zeer bekend en bleef na de oorlog in zwang. Een affiche uit ca. 1932 laat zien dat de slagzin eerst nog niet zo mooi allitereerde: Veilig, Snel, Comfortabel. Men kwam er blijkbaar snel achter dat Voordelig het in Nederland beter deed.
De drie wervende termen werden verbeeld door een op veilig staand armsein, een gevleugeld wiel en een reiziger met boek en sigaar, onderuitgezakt op een treinbank. De onderdelen staan in een opvallend los verband. Het affiche is slechts gesigneerd v.d.V. — dit moet wel Nicolaas van de Vecht (1886-1941) zijn, die ook zijn boekillustraties van dit monogram voorzag. Opgeleid aan de Rijksschool voor Kunstnijverheid in Amsterdam was hij naast lithograaf ook typograaf en aquarellist.
Agnes Canta
De enige vrouw die voor de oorlog affiches heeft ontworpen voor de Nederlandse Spoorwegen was Agnes Canta (1888-1964). Na haar opleiding aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam was ze actief als graficus, boekbandontwerper en beeldend kunstenaar. Ze tekende en schilderde landschappen, stillevens, dieren en karikaturen.
Canta ontwierp begin jaren 1930 veel affiches voor de Utrechtse Jaarbeurs. In dezelfde periode kreeg ze opdracht van de NS om reclame te maken voor nachttreinen naar Twente — voor goederen wel te verstaan. De havens van Amsterdam en Rotterdam werden rechtstreeks verbonden met de Twentse textielfabrieken, laat het affiche zien. De krachtige typografie en de haast primaire kleuren geven een robuust resultaat.
Willy van de Poll
In 1932 maakte de Amsterdamse handelsontwerper en -fotograaf Willy van de Poll (1893-1951) twee NS-affiches met vergelijkbare donkere kleuren, maar inhoudelijk staan ze ver van elkaar. Het ene laat een bijna abstract beeld zien van de moderne spoortechniek. Op het andere affiche, dat reclame maakt voor nachtvervoer, staat de handelsgod Mercurius met zijn caduceus op een locomotief. De ontwerper greep daarmee terug op 19e-eeuwse spoorsymboliek.
Van de Poll gebruikte foto's als uitgangspunt. In het blad van het Genootschap voor Reclame noemde hij de camera z'n compagnon, assistent, rechterhand en reismakker. Voor Uw Vervoersweg fotografeerde hij de westelijke seinbrug bij Amsterdam CS. Op de 'oer-foto' voor Per spoor 's nachts door poseerde een NS'er als Mercurius op de locomotief, maar niet naakt!
Fré Drost
De Groninger Fré Drost (1907-1987) bekwaamde zich na een opleiding als tekenleraar in de reclamegrafiek. Rond 1930 werd hij ontwerper en tekenaar bij de firma Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. Bekend waren zijn affiches voor bloemenshows. Naast zijn werk als grafisch ontwerper maakte Drost ook tekeningen, schilderijen en aquarellen.
In 1935 maakte Drost een vrolijk affiche voor de NS over kant-en-klare tochtjes door mooi Nederland onder het motto 'Een heerlijke dag uit zonder zorgen'. Verschillende vervoersmiddelen zoals trein, boot en autobus zijn afgebeeld in een zonovergoten landschap. Een jaar later verscheen een aangepaste versie waarop de autobus beter was uitgewerkt en zelfs vliegtuigen te zien waren.
Jean Walther
De Zwitserse graficus Jean Walther (1910-1968) vestigde zich in 1934 in Amsterdam, en zou aan het begin van de oorlog naar de VS vertrekken. Hij was een leerling van Cassandre en nam diens strakke, zakelijke stijl over met veel diagonalen. Hij bracht op zijn scheepvaart-, luchtvaart- en spoorwegaffiches de kracht en snelheid van vervoersmiddelen tot uitdrukking.
Op het affiche voor vakantiekaarten, voor het eerst verschenen in 1936, staat een sneltreinstoomlocomotief centraal uit de NS 3900-serie met kenmerkende windleiplaten. Het bijna frontale aanzicht was wellicht geïnspireerd op het bekende Franse affiche Exactitude van Pierre Fix-Masseau uit 1932.
Kees van der Laan
"Hij heeft ongetwijfeld van Cassandre geleerd, maar hij is een kunstzinnig en intelligent leerling gebleken." Dat schreef Cornelis Veth in de Telegraaf over Kees van der Laan (1903-1983). Deze autodidactische Rotterdammer deed in de periode 1924-27 ervaring op in Parijs. Hij ontwierp later affiches voor de NS, Stoomvaart Maatschappij Zeeland, de Nationale Luchtvaartschool en Ford. Van der Laan was ook expressionistisch schilder en beeldhouwer.
Op zijn affiche voor 's winters reizen zijn beeld en tekst op elkaar afgestemd. Aan de slogan Veilig Vlug Voordelig werd Verwarmd toegevoegd. Een trein raast langs door wind en snelheid kromgetrokken bomen. De nachtelijke gloed van de locomotief benadrukt dat het binnen warm is. Het was een van de laatste Nederlandse affiches met een stoomlocomotief.
Emmanuel Gaillard
De Fransman Emmanuel Gaillard (1902-?) vestigde zich in 1927 in Amsterdam. Hij werkte bij drukkerij Van Leer & Co als affiche-ontwerper voor Philips, Van Nelle, grote scheepvaartmaatschappijen en de Nederlandse Spoorwegen. In 1939 zou hij terugkeren naar Frankrijk om zich daar voornamelijk op filmaffiches te richten.
Gaillard ontwierp in 1938 het affiche ter gelegenheid van de voltooiing van de elektrificatie van het zogenaamde middennet van de NS. De belangrijkste steden, met Utrecht als middelpunt, werden hierdoor met elkaar verbonden in een regelmatige dienstregeling. Afgebeeld is het elektrische stroomlijntreinstel Mat 36 dat voor dit netwerk onontbeerlijk was. De vervaging naar achteren toe geeft snelheid aan.
Frans Mettes
Trek er op uit met een weekeindretour, luidde de oproep van de NS die werd vormgegeven door Frans Mettes (1909-1984). De affiches van deze autodidact zijn herkenbaar aan de sterke compositie en het opvallende kleurgebruik. Vooral na de oorlog werd zijn werk voor Hartevelt, Heineken, Belinda, Ritmeester, KLM en de NS beeldbepalend. Hij zou uitgroeien tot de meest productieve Nederlandse affichemaker.
De Revue der Reclame beoordeelde het affiche voor het weekeindretour in 1939 echter als "iets te fleurig" en vond het landschap achter het treinraam meer Belgisch dan Nederlands lijken! "Voorts ware het naar onze mening aanbevelenswaardig geweest de figuren der beide reizigers wat gedempter te houden," aldus het vakblad.
Joop Geesink
Door de elektrificatie van het middennet werd een regelmatige dienstregeling mogelijk, eerst een uursdienst en met ingang van de zomerdienstregeling van 1939 een halfuursdienst. Joop Geesink (1913-1984) maakte voor die gelegenheid een humoristisch affiche. Een reiziger komt aanhollen en mist de trein. Een AKO-mannetje (krantenverkoper op het perron) roept hem toe: "Eén troost m'neer…! Ze gaan nu elk half uur."
Reclameman Joop Geesink was begonnen als decorontwerper en zou later bekend worden om zijn animatie- en poppenfilms. Hij werd in 1972 de geestelijk vader van Loekie de Leeuw, een poppenanimatie als intermezzo voor de STER-reclames.
Frans Waslander
De NS introduceerde eind jaren 30 verschillende vervoersbewijzen tegen aantrekkelijke prijzen. Na het avond-, weekend- en zomerretour volgde het gezinsretour om te voldoen aan de behoefte van grote gezinnen om er op uit trekken.
"Zo op het eerste gezicht zou men aan dit biljet de ondertitel willen geven: de etalagepoppen op reis," schreef de Revue der Reclame in 1939. Dat was niet negatief bedoeld, men noemde het affiche "daardoor" krachtig. In 1935 noemde een ander vakblad Frans Waslander (1913-1977) al een veelbelovende jonge kunstenaar met een bijzondere techniek. "Hij werkt met zachte licht verlopende tinten en geeft zijn werk de charme van gedistingeerdheid." Waslander was opgeleid bij Quellinus en had praktijkervaring opgedaan in Engeland en Duitsland.