Op de dag dat Oostenrijk Servië de oorlog verklaarde kwam ook de Orient-Express, boegbeeld van de Franse belle époque, stil te liggen. Duitsland en z'n bondgenoten begonnen in 1916 een eigen luxetrein naar Constantinopel.
De Balkanzug was voor Duitsland meer dan een trein. Het was een afrekening met het Franse Wagons-Lits, een strategische link met z'n bondgenoten en een effectief propagandamiddel. Ook wilden de Duitsers er hun invloed op de Balkan en in het Midden-Oosten mee vergroten.
Deze aflevering is een voorpublicatie van de informatie iPad-app Orient-Express, geschiedenis die begin oktober verschijnt.
door Arjan den Boer
Ontstaan
Als nieuwe koloniale macht probeerde Duitsland sinds 1890 voet aan wal te krijgen in het verzwakte Ottomaanse rijk. Zo financierde de Deutsche Bank de Bagdadbahn. De Duitsers boden ook militaire steun, uit strategische overwegingen. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog sloten Duitsland en Turkije een verbond. De Balkanzug werd hiervan het symbool.
Vooral in Pruisen bestond veel weerstand tegen het grotendeels Franse Wagons-Lits. De oorlog bood de kans Wagons-Lits niet alleen uit Duitsland en Oostenrijk te verdringen, maar ook van de Balkan. De Franse invloedssfeer moest worden ingeperkt. Er werd een eigen Middeleuropees slaap- en restauratiewagenbedrijf opgericht: Mitropa.
Propagandatrein
De eerste Balkanzug vertrok begin januari 1916 uit Berlijn met prominente gasten en onder grote publieke belangstelling. Langs de route zwaaiden opgetrommelde schoolklassen de trein uit. De Duitse pers berichtte uitvoerig over de 'overwinnaarstrein', terwijl de Franse pers aanvankelijk het bestaan van de Balkanzug tegensprak.
De trein was samengesteld uit slaap- en restauratiewagens van het onder Duitse curatele gestelde Wagons-Lits en van de Pruisische staatsspoorwegen. De laatste leverde ook 1e en 2e klas zitrijtuigen. De verschillende rijtuigen werden voorzien van grote borden met het opschrift Balkanzug.
Om te beginnen bestaat de Balkanzug echt, want ik heb er zelf mee gereisd. Het is een van de best georganiseerde treindiensten die ik ooit heb gezien, en ik heb er vele gezien.
De Balkanzug is de showtrein van de wereld. Nooit eerder droeg een trein zo’n zware verantwoordelijkheid. Hij zou wel de Propaganda-Zug kunnen heten, want z’n doel is de promotie van de Duitse overwinning en de Duitse Gründlichkeit.
Z'n naam prijkt in koeienletters op elk rijtuig. Locomotief en rijtuigen zijn versierd met vlaggen en bloemen en alle passagiers dragen in hun knoopsgat een Duits vlaggetje met daarop de woorden 'Balkan-Zug' en de datum.
De Balkanzug wordt afgebeeld en beschreven in talloze tijdschriften en verschijnt op ontelbare ansichtkaarten. Zoveel enthousiasme heb ik bij ons in Engeland nog nooit gezien, behalve misschien voor een beroemde voetballer.
[J.M. de Beaufort], My Secret Service: By the Man Who Dined with the Kaiser, 1916
Boek
Adelaar, dubbele adelaar en halve maan: boek over de Balkanzug door Ernst Wiesener uit 1916.
Bordspel
Dit Duitse gezelschapsspel liet de spelers met dobbelstenen de reis van de Balkanzug doorlopen.
Anischtkaarten
Er verschenen tussen 1916 en 1918 tientallen Duitse ansichtkaarten ter propaganda van de Balkanzug.
Sigarendoos
Ook de commercie speelde in op de Balkanzug. Kunst-anstalt Jillert & Ewald ontwierp een sigarendoos.
Drie takken
Waar Duitsland expansie en erkenning zocht streefde Oostenrijk-Hongarije tijdens de oorlog vooral naar gebiedsbehoud. De propagandistische Balkanzug was dan ook een voornamelijk Duits project. Toch kregen de Hongaarse Staatsspoorwegen de leiding over de 12 betrokken spoorwegmaatschappijen.
De Balkanzug kende drie takken. De eerste tak kwam uit Berlijn (Stadbahn) via Breslau naar Budapest. De tweede voerde vanaf het Berlijnse Anhalter Bahnhof via Praag naar Wenen. Daar werd deze gecombineerd met de derde tak uit Straatsburg en München — de oude route van de Orient-Express. Vanuit Hongarije reden ze als één trein door naar Belgrado, Sofia en Constantinopel — een reis van ruim drie dagen.
Servië en Bulgarije
De Balkanzug kon pas gaan rijden toen de Balkan onder controle van de centrale mogendheden stond. In 1915 trad Bulgarije tot het bondgenootschap toe. Servië als gezamenlijke vijand gaf daarbij de doorslag, ondanks de moeizame verhouding met Turkije. Met hulp van Bulgarije konden de Mittelmächte Servië eindelijk verslaan.
De oorlogshandelingen hadden de Servische spoorwegen ernstig beschadigd; bruggen en spoorlijnen moesten eerst door het Duitse leger worden hersteld. De spoorwegen stonden tijdens de bezetting onder controle van de Militär-Eisenbahndirektion Nisch. Er bleef gevaar op aanslagen; de route werd beveiligd met militaire wachtposten en strategische versterkingen.
Duitse militairen en beambten blijven achter in Bulgarije: 'Laß die nach Berlin fahren, wir stehen hier unsern Mann', zo luidde het onderschrift in een particulier fotoalbum.
Banket
De aankomst van de eerste Balkanzug uit Constantinopel naar Berlijn werd in januari 1916 in het Servische Niš gevierd met een groots banket.
Tot de gasten behoorden de Bulgaarse tsaar Ferdinand I en de Duitse keizer Wilhelm II. Bij binnenkomst van de trein klonken de Duitse, Oostenrijkse en Bulgaarse volksliederen.
De Balkanzug was laat. De avond viel voordat de trein het station van Niš binnenreed, een indrukwekkend geheel bestaande uit vier slaapwagens, een restaurantrijtuig en een gewoon 1e en 2e klasse rijtuig.
Terwijl de trein het station binnenstoomde werden de Duitse, Bulgaarse en Oostenrijkse volksliederen gespeeld, en koning Ferdinand en zijn twee weinig innemende zonen werden vóór de rest van de passagiers naar binnen geleid.
Het was een boeiend spektakel, ook voor de passagiers uit Constantinopel, die belangstellend uit de ramen hingen.
De Kaiser was onmiddellijk na het banket verdwenen, net als de Kaiser altijd verdwijnt, plotseling en op mysterieuze wijze, niemand wist waarom of waarheen.
[J.M. de Beaufort], My Secret Service: By the Man Who Dined with the Kaiser, 1916
Verbinding
De Balkanzug moest de culturele en economische link vormen tussen de Duitse en Turkse 'broedervolken'.
In de praktijk maakten vooral hoge militairen en diplomaten gebruik van de trein, die tweemaal per week reed. Gewone reizigers moesten een ingewikkelde toelatingsprocedure doorlopen.
Het 'Ausweis' voor toelating tot de Balkanzug was viertalig: Duits, Hongaars, Bulgaars en Turks.
Keizer en sultan
In oktober 1917 bracht Wilhelm II zijn derde bezoek aan Constantinopel. Hij reisde met een speciale versie van de Balkanzug. Afgezien van een gesprek met de oorlogsminister droeg het bezoek een vredig karakter. Wilhelm bekeek moskeeën en paleizen en voer over de Bosporus. Hij droeg afwisselend een Pickelhaube en een fez.
Een jaar later zag de situatie er heel anders uit. In oktober 1918 werd Bulgarije verslagen door de geallieerden en de Balkanzug opgeheven. Kort daarna capituleerden Turkije en Duitsland. Wilhelm II werd afgezet, Mehmet V was inmiddels overleden.
De keizer werd op het station van Constantinopel ontvangen door sultan Mehmet V terwijl het Duitse volkslied klonk.
De keizer bood één van de salonrijtuigen aan de sultan aan als symbool van de goede relaties.
Armistice
Op 11 november 1918 werd bij Compiègne de Duitse capitulatie getekend. Dit gebeurde nota bene in een rijtuig van Wagons-Lits, dat in de oorlog als rijdend kantoor diende voor maarschalk Foch. Na de Armistice (wapenstilstand) werd er nog zes maanden onderhandeld over een vredesverdrag.
Met het Verdrag van Versailles werd de kaart van Europa hertekend. Duitsland, Oostenrijk en Hongarije verloren veel grondgebied. Nieuwe landen als Polen, Tsjechoslowakije en Joegoslavië ontstonden. In de nasleep raakte Turkije het Midden-Oosten kwijt aan Groot-Brittannië en Frankrijk.
Simplon Orient-Express
Volgens het Verdrag van Versailles mocht er voorlopig geen rechtstreekse trein meer tussen Duitsland en Turkije rijden. Een verbinding tussen de overwonnen bondgenoten was onwenselijk. Er zou een nieuwe Orient-Express komen met een route buiten Duitsland en Oostenrijk om: de Simplon Orient-Express.
Mitropa, tijdens de oorlog opgericht als tegenhanger van Wagons-Lits, bleef in beperkte vorm wel bestaan.
Balkanzug, propagandavoertuig tijdens WO I
Deze aflevering is een voorpublicatie van de informatie iPad-app Orient-Express, geschiedenis die begin oktober verschijnt.
Gerelateerde aflevering: