Van 100 naar 175 jaar spoorwegen in Nederland
De drie grote spoorwegjubilea
retours
mei 2014
Dit jaar bestaan de spoorwegen in Nederland 175 jaar. De eerste trein, getrokken door de Arend en de Snelheid, reed in september 1839 tussen Amsterdam en Haarlem. Dit feit wordt in 2014 bescheiden gevierd vergeleken met eerdere spoorwegjubilea.
In 1939, 1964 en 1989 waren er grote publieksmanifestaties. Van deze jubilea zijn niet alleen grafische getuigen bewaard zoals affiches en jubileumpostzegels, maar ook kunstwerken op stations.
Het 100-jarig jubileum in 1939 volgde kort op de afronding van de fusie van de 19e-eeuwse spoorbedrijven tot de Nederlandse Spoorwegen. Het eeuwfeest was dus een goede gelegenheid om ook naar de toekomst te kijken.
door Arjan den Boer
Voorgeschiedenis
De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HYSM, later HSM) werd in 1837 opgericht. Het particuliere bedrijf kreeg steun van Koning Willem I. Twee jaar later reed de eerste Nederlandse trein van Amsterdam naar Haarlem. Deze zgn. Oude Lijn bereikte in 1847 Rotterdam.
Rond 1860 stokte de uitbreiding van het spoorwegnet. De Staat besloot de aanleg op zich te nemen. Nieuwe lijnen werden in concessie gegeven aan de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS, 1863). De SS en de HSM werden geduchte concurrenten die kleinere spoorwegmaatschappijen opslokten.
Nederlandsche Spoorwegen
Na de eeuwwisseling gingen beide maatschappijen onder druk van de overheid samenwerken. Vanaf 1920 opereerde de Belangengemeenschap Nederlandsche Spoorwegen als één bedrijf, maar op papier bestonden de SS en HSM nog.
De fusie werd in 1938 afgerond met de oprichting van de N.V. Nederlandsche Spoorwegen met de Staat als enige aandeelhouder. Een jaar later al kon het eeuwfeest gevierd worden!
De Trein 1839-1939
Het eeuwfeest werd in 1939 gevierd met een grote manifestatie aan het Frederiksplein in Amsterdam, waar tien jaar eerder nog het Paleis voor Volksvlijt stond en tegenwoordig de Nederlandse Bank.
Ondanks de oorlogsdreiging gingen de festiviteiten gewoon door. Hoogtepunt was een replica van locomotief de Arend uit 1839 die een rondje over het terrein reed en halt hield bij d'Eenhonderd Roe, het allereerste station.
De Arend stond ook op het affiche van Jan Wijga (1902-1978), later bekend om z'n reclame voor Amstel Bier. De moderne trein op het affiche was de elektrische Mat '36, ook aanwezig op de expositie. De aanvoer van dit treinstel over de tramrails gaf de nodige problemen.
De Arend
De Arend werd in 1839 als tweede locomotief door het Engelse Longridge geleverd. Samen met de eerste, de Snelheid, trok ze de eerste trein naar Haarlem. Deze locomotieven werden in de loop van de 19e eeuw gesloopt. Toen in 1938 een replica gebouwd werd bij de Centrale Werkplaats in Zwolle koos men de Arend vanwege de beschikbare bouwtekeningen. Tegenwoordig staat de Arend in het Spoorwegmuseum.
Tentoonstelling
In het grote expositiepaviljoen aan het Frederiksplein kwamen zowel de spoorweghistorie als het heden aan bod. Moderne tentoonstellingstechnieken werden ingezet, zoals maquettes en fotomontages. Een levensgroot driedimensionaal taartdiagram diende als datavisualisatie. Het seinstelsel werd gedemonstreerd met een modelbaan die nadien nog decennialang dienst deed in het Spoorwegmuseum.
Buitenterrein
Buiten stonden onder meer de stoomlocomotief NS 3900, een Pullmanrijtuig van Wagons-Lits en een gestroomlijnd dieselelektrisch treinstel. Ook was er seinhuis en een openluchtbioscoop. De Arend reed rondjes om het geheel heen.
Jubileumfilm
In de openluchtbioscoop werd een film vertoond van regisseur Max de Haas en cameraman Emiel van Moerkerken. In de 'historische' scenes van de film, opgenomen bij Hoofddorp, speelde de replica van de Arend een hoofdrol.
Decoraties
Het spoorwegjubileum van 1939 maakte veel creativiteit en huisvlijt los op de stations. In het hele land waren gevels, perrons, stationshallen en restauraties rijkelijk versierd met groen, slingers, beeltenissen van de Arend en de getallen 1839-1939. Dit gold ook voor veel spoorbruggen en locomotiefloodsen.
De NS-directie maakte een feestelijke treinrit langs de versierde objecten.
Bedrijven liftten mee op de jubileumpubliciteit. Zo wijdde modemagazijn Peek & Cloppenburg zijn etalages aan het eeuwfeest en ook vele adverteerders haakten er op in.
Verkeersoptocht
In spoorweghoofdstad Utrecht vond ter gelegenheid van het eeuwfeest een historische verkeersoptocht plaats die van start ging bij het eveneens gedecoreerde Hoofdgebouw III (de Inktpot). De optocht bestond uit een soort carnavalswagens met historische thema's. Trekschuiten, postkoetsen, treinstellen en automobielen trokken door de straten van de Domstad.
Stations
In het jubileumjaar 1939 werden enkele belangrijke nieuwe stations geopend. De stations werden voorzien van kunstwerken die refereerden aan het eeuwfeest.
Utrecht
In Utrecht vernieuwde Sybold van Ravesteyn het centraal station. Het leidde tot een kenmerkende golvende gevel, bekroond met beelden.
Binnen kwam een beeld van Charles Eyck, bij het eeuwfeest aangeboden aan de NS-directie door de Personeelsraad. De voorstelling (klassieke spoorsymbolen zoals het gevleugelde wiel) was
niet erg modern, maar het
neobarokke beeld paste
goed tussen de witte
rondingen van
Van Ravesteyn.
niet erg modern, maar het neobarokke beeld paste goed tussen de witte rondingen van Van Ravesteyn.
Amsterdam
In Amsterdam bouwde spoorwegarchitect H.G.J. Schelling de nieuwe stations Amstel en Muiderpoort. Ondanks hun functionalistische opzet, gericht op optimale verwerking van verkeersstromen, was er ruimte voor kunst.
Peter Alma maakte twee enorme wandschilderingen over de technische ontwikkeling der spoorwegen. De historische invalshoek sloot aan op het jubileum, al koos Alma een internationaal perspectief. Zo is niet de Arend weergegeven maar Stephensons Rocket. Wel beeldde hij gestroomlijnde NS-treinstellen af.
Van Stoom tot Stroom
In 1964 werd het 125-jarig jubileum van de spoorwegen gevierd met de expositie Van Stoom tot Stroom in een speciaal paviljoen bij het Spoorwegmuseum. Centraal stond de vergevorderde elektrificatie.
Ook nu fungeerde de Arend als boegbeeld in combinatie met de modernste trein van het moment: het prototype van Plan T, het 'Treinstel Toekomst', gebouwd door Werkspoor. Deze stoptreinen werden als Mat '64 de daaropvolgende decennia beeldbepalend. Met hun bolle neus staan ze ook wel bekend als Apekop.
De Utrechtse schilder Jan Rodrigo (1921) ontwierp het jubileumaffiche in drie varianten. Hierop zijn de oudste en nieuwste trein in verschillende combinaties van lijntekening en gouache afgebeeld.
Jubileumactiviteiten
Bij Amsterdam CS werden vrijwel alle treintypes van de NS opgesteld voor een jubileumfoto. Dit vergde veel ingewikkeld rangeerwerk. Vooraan stond uiteraard het Plan T-treinstel, naast de Mat '36 die bij het vorige jubileum als boegbeeld diende. Daarnaast stond een dieselelektrisch treinstel van de Trans Europ Express uit 1957.
Tot de jubileumactiviteiten in 1964 behoorden ook een taptoe in Stadion Galgenwaard, een ontvangst van buitenlandse spoordirecties in het Centraal Museum en een bezoek van koningin Juliana inclusief een treinrit in het 'Treinstel Toekomst'.
Feestverlichting
Het Jaarbeursgebouw op het Vredenburg in Utrecht was in 1964 voorzien van feestverlichting waarop ‒ hoe kan het ook anders ‒ de Arend en het nieuwe treinstel Plan T in neon waren afgebeeld.
Buurlanden
In België en Duitsland werden de spoorwegjubilea op vergelijkbare wijze gevierd met manifestaties waarop het oudste materieel – als replica – naast de modernste treinen werd gezet. Alleen liepen de buurlanden een aantal jaren voor omdat in Nederland de spoorwegen relatief laat werden geïntroduceerd.
Zo vierden de Duitse spoorwegen hun eeuwfeest in 1935 in Nürnberg met een nagebouwde versie van de Adler. De nazi's drukten uiteraard hun stempel op deze viering. 25 jaar later verscheen de Adler op het volgende jubileumaffiche samen met het markante VT 11.5-treinstel van de Trans Europ Express.
België
Ook België lag vijf jaar voor op Nederland. De treinverbinding tussen Brussel en Mechelen was in mei 1835 zelfs de eerste op het Europese vasteland. Het affiche bij het 150-jarig bestaan in 1985 week af van het gangbare stramien: geen oud en nieuw materieel maar een spoorpet die wordt afgenomen voor de reiziger. Het was een ontwerp van Julian Key (1930-1999).
Treinen door de Tijd
Ter gelegenheid van 150 jaar spoorwegen in Nederland werd in 1989 de manifestatie Treinen door de Tijd gehouden: een treinenshow op de achterste sporen van Utrecht CS en een grote tentoonstelling in de Jaarbeurshallen. Op het Jaarbeursplein reed de gereviseerde Arend over een cirkelvormige breedspoorbaan.
Op het (anonieme) affiche uit 1989 stond volgens de vertrouwde formule de Arend afgebeeld in combinatie met de modernste trein: het intercitytreinstel Koploper. De kleuren en typografie waren modieus 'postmodern'.
Koningin
Elk van de drie spoorwegjubilea in de 20e eeuw kreeg koninklijk bezoek.
In 1939 kwam koningin Wilhelmina naar het Frederiksplein. In 1964 bezocht koningin Juliana Utrecht, net als haar dochter Beatrix in 1989.
Stoomparade
Tijdens Treinen door de Tijd maakte de Stoomlocparade met 17 locomotieven veel indruk op liefhebbers.
Door het hele land werden historische ritten gereden met de Jumbo (NS 3737) en Blokkendozen.
Jubileumfilm
Net als in 1939 liet de NS een jubileumfilm maken: 'Cadans' door Toonder Studio's. Anders dan de film bij het eeuwfeest geeft Cadans geen beeld van de historie, maar een impressie van het dagelijks gebruik van de trein door 'gewone Nederlanders' en NS-personeel.
Hogesnelheidstreinen
Op Treinen door de Tijd maakte Nederland kennis met twee hogesnelheidstreinen die enkele jaren later daadwerkelijk van en naar Nederland gingen rijden.
Uit Frankrijk was de TGV Atlantique overgekomen, die vanaf 1996 als Thalys Amsterdam met Parijs zou verbinden. Ook aanwezig was de Duitse ICE, die pas vanaf 2000 Nederland daadwerkelijk zou aandoen.
Postzegels
Bij de spoorjubilea bracht de PTT speciale postzegels uit.
Schilder en graficus Gé Röling ontwierp de zegels bij het eeuwfeest. Zoals te verwachten toonde de ene zegel de Arend en de andere het elektrische treinstel Mat '36.
De foto's op de jubileumzegels van 1964 waren van Cas Oorthuys. Uiteraard ontbrak het nieuwe treinstel Mat '64 niet. Op de andere zegel stond een dwergsein.
Bij het 150-jarig bestaan in 1989 maakten drie gerenommeerde ontwerpers een postzegel. Studio Dumbar verbeeldde de reiziger met een detail van Rodins Kus. Paul Mijksenaar zette het materieel op een rijtje, inclusief de Arend en de Koploper. Donald Janssen gaf het spoor zelf weer.
Spoorwegjubilea ‒ van 100 naar 175 jaar spoorwegen in Nederland
Met dank aan Udo Boersma, Dick Bolt en Rienk Mebius.
Verwante afleveringen: