TEE-design
Treinstellen op affiches voor de Trans Europ Express
English version
60 jaar geleden, op 2 juni 1957, reed de eerste Trans Europ Express. De TEE vormde een legendarische episode uit de naoorlogse Europese spoorweghistorie. Gezamenlijk gingen acht spoorwegmaatschappijen de concurrentie aan met het opkomende vliegverkeer. De moderne en snelle treinen met uitsluitend eersteklas zitplaatsen — met toeslag — waren vooral gericht op zakenreizigers.
In 1957 verbond het TEE-netwerk 70 Europese steden. Twintig jaar later waren het er 130. Niet alleen spoortechnisch was de TEE vernieuwend, maar ook wat betreft design. De opvallend vormgegeven treinstellen in de kleuren rood-crème droegen bij aan de legende. De herkenbare vormen van deze treinen waren erg geschikt om dienst te doen op affiches ter promotie van de TEE.
Ontstaan
Niet toevallig ontstond de TEE tegelijk met de EEG. De tijdgeest vroeg om Europese samenwerking. Geestelijk vader van de TEE was F.Q. den Hollander, president-directeur van de Nederlandse Spoorwegen. Hij introduceerde in 1953 het idee van een Europa Expresse, waaruit na overleg binnen de internationale spoorwegunie UIC de TEE ontstond.
Technisch bouwde de TEE voort op de gestroomlijnde dieseltreinstellen die al sinds de jaren 30 in opkomst waren. De elektrificatie was nog te versnipperd voor internationaal verkeer, dus kwamen er nieuwe TEE-dieseltreinstellen: Nederlands-Zwitsers, Frans en Duits. Ze staan alledrie op een affiche uit 1960 door Jan de Haan.
TEE I "Edelweiss"
De Zwitserse en Nederlandse spoorwegen ontwikkelden samen een dieselelektrisch treinstel: de RAm TEE I, in Nederland DE 4 genoemd. Het bestond uit een motorwagen, twee tussenrijtuigen voor 114 passagiers en een stuurstandrijtuig. De treinstellen reden in 1957 onder meer als TEE Edelweiss van Amsterdam naar Zürich en als TEE Étoile du Nord van Amsterdam naar Parijs.
De motorwagens werden bij Werkspoor in Utrecht gebouwd, de rijtuigen in Zwitserland. De opvallende kop werd ontworpen door interieurontwerpster Elsebeth van Blerkom (1919-2009). "Ik had de kantine voor Werkspoor ontworpen," zei ze later in een interview. "De directeur was daar zo tevreden over dat hij zei: Kunt u ook een trein maken?" Om hoongelach van Werkspoor-ingenieurs te voorkomen verdiepte ze zich in de aerodynamica. Het resultaat was een soort eivorm van enkelgekromde vlakken.
Eerste affiches
In 1957 maakte de Utrechtse schilder en tekenaar Jan Rodrigo (1921-2013) het eerste TEE-affiche. Hij wist de snelheid en het internationale karakter goed te vatten. De scherpe 'neus' van het treinstel komt echter niet goed over, waardoor het wel een Hondekop lijkt. Een brochure bevat dezelfde illustratie met een betere kop.
Een affiche uit 1960 borduurt voort op Rodrigo wat betreft letters, kleuren en lijnen. Het TEE-treinstel is echter veel gedetailleerder weergegeven. Het affiche is gemaakt door Jan de Haan (1917-1975), die vanaf 1946 tot in de jaren 60 in dienst was als reclametekenaar bij de Nederlandse Spoorwegen.
Trans Europ Express, een verzamelnaam voor zeer snelle treinen die — nagenoeg zonder oponthoud aan de grensstations — het hart van tachtig Westeuropese steden met elkaar verbinden.
Op 2 juni 1957 reden de eerste TEE-treinen hun vastgestelde dienstregeling. Sindsdien verheugen zij zich in een steeds stijgende belangstelling. Een resultaat van goede samenwerking van acht Europese spoorwegmaatschappijen, waardoor de reizigers een uitstekende service wordt geboden.
TEE-treinen bieden u meer internationale verbindingen, verkorting van de reistijd en verhoging van het comfort door rustige loop tijdens de hoge snelheid, goede temperatuursbeheersing, verstelbare zitplaatsen en uitstekende verzorging van 't interieur.
Aan de verzorging van de maaltijden in de TEE-treinen wordt de grootste aandacht besteed. U zult in de TEE niet alleen een gewaardeerde gast zijn, maar u zult er zich zeker al reizende thuis voelen.
Belgische affiches
De Nederlandse Spoorwegen gaven als initiatiefnemer de aftrap bij publiciteit voor de Trans Europ Express. De Belgische spoorwegen volgden in de jaren 60. De TEE Edelweiss deed immers ook Brussel aan.
Paul Funken (1932-) gaf in 1962 de Edelweiss weer onder een besneeuwd Zwitsers bergmassief. Een enkeltje van Brussel naar Basel kostte volgens deze affiche 937 Belgische frank. Een paar jaar later maakte de Frans-Belgische ontwerper André Pasture (1928-2006) misschien wel het mooiste TEE-affiche. Hij vatte de 'kop van Elsebeth van Blerkom' in enkele minimalistische vormen.
TEE "Saphir"
Ook de Duitse spoorwegen kwamen in 1957 met een nieuw dieseltreinstel: de VT 11.5. Deze trein met z'n grote ronde kop en 'big smile' wordt wel beschouwd als het vlaggenschip van het Duitse Wirtschaftswunder.
Deze trein reed onder meer als TEE Saphir van Frankfurt naar Oostende en als TEE Helvetia van Hamburg naar Zürich. Anders dan de Nederlands-Zwitserse stellen had de VT 11.5 twee motorwagens. Ertussen bevonden zich een barrijtuig, een restauratie, een salonrijtuig en twee coupérijtuigen.
Het ontwerp is van architect Klaus Flesche (1907-1997), hoofd industrieel design bij machinefabrikant MAN. Zijn werk, inclusief het TEE-treinstel, werd in 1964 getoond op de kunst-manifestatie documenta III.
Een Duits affiche is in 1961 gemaakt door Günther Stiller (1927), een (kinder-)boekillustrator die rond 1960 ook voor de Deutsche Bundesbahn werkte. Het VT 11.5-treinstel is direct herkenbaar. Prominent gebruik van het TEE-beeldmerk wijst erop dat dit toen al een grote bekendheid had. Rijen woorden zijn zo rond de trein geplaatst dat ze snelheid suggereren. Boven staan de namen van veel steden die per TEE bereikbaar waren, onder wervende woorden als snel, modieus en elegant.
Een affiche uit 1963 laat zien dat de TEE stadscentra verbond. Het is gemaakt door Grave, van wie niet meer bekend is dan dat hij in de jaren 50 met Hans Schmandt het Atelier Grave-Schmandt in Frankfurt vormde.
Elegantie stralen ook dee reclamefoto's van personeel en passagiers uit, die in de jaren 60 werden gemaakt door de PR-man en huisfotograaf van de Bundesbahn, Reinhold Palm (1913-1984). Bij het instappen stonden DB-hostessen klaar om de passagiers onder hun hoede te nemen.
Zij droegen het rode TEE-embleem op hun revers gespeld. Aan boord van de VT 11.5 konden reizigers zich verpozen in het met hout en gebloemd textiel gedecoreerde barrijtuig. Ook de drankkaart droeg het TEE-logo.
TEE-treinen vertegenwoordigen het uiterste in luxe. Bewonderd om hun stijl en kleur, zijn deze treinen een symbool van het moderne reizen geworden. Het comfort begint al wanneer U instapt. De conducteur helpt U met uw handbagage en begeleidt U naar uw gereserveerde zitplaats, een comfortabel gestoffeerde stoel met beweegbare rugleuning. U heeft genoeg elleboogruimte om volledig te kunnen ontspannen.
Aangezien de capaciteit van de Duitse TEE-treinen beperkt is tot 120 passagiers — uitsluitend eerste klasse — zal uw reis soepel en aangenaam verlopen. Geen moment van uw waardevolle tijd gaat aan boord verloren. Als U onderweg uw correspondentie wilt afhandelen, staan er privé-schrijfruimtes en drietalige secretaresses tot uw beschikking. Zij kunnen ook telegrammen verzenden, reserveringen regelen etc.
Belgische affiches
België had geen eigen TEE-treinen, maar was met het netwerk verbonden door onder meer Duitse TEE's. De TEE Saphir reed naar Oostende en de TEE Parsifal reed via Luik naar Parijs en Hamburg.
Behalve in het Frans en Nederlands brachten de Belgische spoorwegen ook Engelse TEE-affiches uit in het Verenigd Koninkrijk met het oog op de aansluiting Dover-Oostende. Het verschil tussen twee Belgische TEE-affiches, beide uit het jaar 1962 en met hetzelfde treinstel erop, kon niet groter zijn.
Armand Moussiaux (1899-1978), die na z'n pensioen als reclame-ontwerper bij de NMBS affiches bleef maken onder het pseudoniem Arthal, was van oorsprong landschapsschilder. Zijn affiche heeft een een schilderachtig-realistische stijl.
Paul Funken daarentegen was opgeleid als architect. Zijn affiche is sterk geabstraheerd en kent een opvallend fris kleurgebruik. Funken gaf onderaan de beoogde passagiers weer, met speelse pennenstreken als gezicht. Net als op het TEE-affiche van De Haan uit 1960 zien we een dame met lipstick en een heer met een hoed.
TEE II "Cisalpin"
In 1961 kwam een nieuwe Zwitserse treinstelserie gereed, de RAe TEE II. Het was de eerste elektrische TEE-trein. De innovatieve treinstellen konden als eerste omgaan met de verschillende stroomsystemen in West-Europa.
De vijfwagenstellen reden onder meer als TEE Cisalpin van Parijs naar Milaan via de Simplontunnel. Ze deden daarnaast dienst als TEE Gottardo van Basel naar Milaan via de Gotthardtunnel. In de jaren '70 reden ze ook als TEE Edelweiss naar Amsterdam.
Het uiterlijk van de RAe TEE II week niet veel af van de TEE-dieseltreinstellen van de Franse en Italiaanse spoorwegen. Ondanks het ontbreken van een uitgesproken 'neus' waren ook deze treinen in TEE-kleuren zeer herkenbaar.
Affiche
Een fraai affiche voor de TEE Cisalpin werd rond 1961 gemaakt door Kurt Wirth (1917-1996). Naast zijn werk als abstract schilder ontwierp hij affiches voor Swissair en de Zwitserse spoorwegen. Zijn affiche geeft de snelheid van de TEE weer door middel van 'nabeelden' van de kop van de RAe TEE II, als drie frames uit een film. Een stroomafnemer mocht niet ontbreken om de elektrische tractie te benadrukken.
De typografie is in het strakke lettertype Helvetica, in 1957 ontworpen door Max Medinger. Het werd in korte tijd hét symbool van de Swiss Style.
Inox-rijtuigen
Vanaf 1964 schakelden de Franse spoorwegen over op getrokken rijtuigen voor de TEE. De gevorderde elektrificatie maakte sneller rijden mogelijk dan met dieseltreinstellen. Net als de Franse langeafstandstrein Mistral kreeg het traject Parijs-Brussel-Amsterdam Inox-rijtuigen. Ze waren van roestvrijstaal, in het Frans acier inoxydable, geïnspireerd op Amerikaanse streamliners.
Tegelijk met de rijtuigen verscheen een nieuwe elektrische locomotief, de CC 40100. Deze was quadri-courant: hij kon rijden op vier stroomsystemen, die per land verschilden. Dergelijke locs met Inox-rijtuigen bleven tot het eind toe beeldbepalend voor TEE-treinen als de Étoile du Nord.
De Franse schilder Albert Brenet (1903-2005) wist de brute kracht van de nieuwe CC 40100 overtuigend te vatten op een affiche. Brenet werkte vaker voor de Franse spoorwegen en voor luchtvaartmaatschappijen, maar was vooral marineschilder. Kenmerkend voor zijn stijl is de afwisseling van bijna-fotorealisme met schetsmatige penseelstreken.
Totaal anders zijn de Belgische affiches van André Pasture. Hij was een aanhanger van de minimalistische Swiss Style zoals te zien is op zijn affiche met Inox-rijtuigen uit 1968. De roestvrijstalen ribbels, de rode band met de letters Trans Europ Express en de draden van de bovenleiding versimpelde hij tot enkele strakke lijnen.
Halverwege de jaren 60 werd het internationale criterium losgelaten voor de TEE. Ook binnenlandse langeafstandstreinen werden aan het TEE-net toegevoegd. De bekendste daarvan was de Mistral, die sinds 1950 Parijs met Marseille en Nice verbond. Het was tot aan de TGV de snelste trein van Europa met een gemiddelde van bijna 130 km/uur.
In 1969 kreeg de Mistral nieuwe Inox-rijtuigen, die nog comfortabeler waren dan eerdere varianten. De productieve Franse ontwerper Philippe Foré (1927-) maakte een affiche voor de nieuwe Mistral. Nog beter dan Pasture slaagde hij erin de essentie van de Inox-rijtuigen weer te geven. Z'n typografie was echter veel speelser dan die van zijn 'strenge' Belgische collega.
Neergang
Het TEE-netwerk bereikte rond 1975 z'n grootste omvang. Een paar jaar later begon de neergang. De Duitse spoorwegen zetten in 1979 een aantal TEE's om in Intercity's met twee klassen; andere landen volgden. In 1987 werden de meeste TEE's vervangen door EuroCity-treinen met twee klassen.
Het vliegverkeer nam toe en werd goedkoper. De TEE was in verhouding te duur; Intercity's met de keuze tussen twee klassen sloegen beter aan. Tegelijkertijd kwamen de hogesnelheidstreinen op, als eerste de Franse TGV in 1981 en vanaf 1985 de Duitse ICE. Deze bouwden in veel opzichten voort op de TEE, maar de 'fout' om alleen eerste klasse aan te bieden werd niet meer gemaakt.