De decoraties van het verdwenen station Rotterdam Hofplein
Hollandsch beton en Jugendstil
retours
juli 2013
In 1908 reed de eerste elektrische trein in Nederland van Rotterdam naar Scheveningen. Voor het kopstation in Rotterdam en het aansluitende spoorviaduct werden nieuwe bouwmaterialen gebruikt en jonge ontwerpers ingeschakeld. Het resultaat was een technisch hoogstandje van beton, verstopt achter Jugendstil-decoraties.
Het bombardement op Rotterdam maakte in 1940 een einde aan het legendarische station met dito restaurant Loos. Het twee kilometer lange Hofpleinviaduct bestaat nog wel en wacht op een nieuwe bestemming.
door Arjan den Boer
Electrische Spoorweg
In 1900 werd de De Zuid-Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij (ZHESM) opgericht. Doel was de eerste elektrische trein van Nederland te laten rijden tussen Rotterdam en Den Haag-Scheveningen. Door ruziënde aandeelhouders — de twee landelijke spoorwegmaatschappijen — was het pas acht jaar later zover.
De ZHESM legde een 28 kilometer lange spoorlijn aan met bovenleiding en een eigen elektriciteitscentrale in Leidschendam. Er kwamen vijftien haltes en twee kopstations in Scheveningen en Rotterdam. Beoogde klanten waren zowel rijke forensen, Rotterdam ontvlucht om de belastingdruk, als dagjesmensen voor het strand.
Elektrificatie
In 1879 liet Siemens in Berlijn een elektrisch proeftreintje rijden. Eind 19e eeuw verschenen er elektrische trams in het straatbeeld en de eerste echte elektrische trein reed in 1902 in Valtellina (Noord-Italië).
De Hofpleinlijn behoorde tot de vroegste elektrische spoorverbindingen. De rest van Nederland werd pas vanaf 1922 geëlektrificeerd.
Viaduct
In Rotterdam plande de ZHESM een twee kilometer lang spoorwegviaduct naar het Hofplein. Zo waren onderdoorgangen mogelijk en kon de trein andere spoorlijnen kruisen en sneller rijden. Men koos een nieuwe constructiemethode: gewapend beton, goedkoper en stiller dan staal.
Frankrijk kende al betonnen bruggen, maar voor Nederland waren grote overspanningen nieuw. De ZHESM trok bruggenkenner Alphons van Hemert aan als adviseur. Hij verbeterde de Franse constructiemethode en richtte voor de uitvoering de Hollandsche Maatschappij tot het maken van werken in Gewapend Beton op.
Dr. ir. A.C.C.G. van Hemert
(1857-1926) studeerde civiele techniek in Delft. Na een baan bij Rijkswaterstaat werd hij docent aan de Koninklijke Militaire Academie en schreef een leerboek over toegepaste mechanica. In 1902 richtte hij de Hollandsche Beton Maatschappij op, tegenwoordig onderdeel van de BAM Groep.
Het viaduct werd in 1905 en 1908 in twee delen gebouwd.
Na gedegen testritten bleek Van Hemerts constructie daadwerkelijk betrouwbaar.
Sculpturen
Het viaduct was een bouwkundig hoogstandje, maar het beton werd als lelijk ervaren. Daarom werd het voorzien van hardstenen sokkels, stucwerk met decoraties en sculpturen. Ze werden gemaakt door Jan Altorf, vooral bekend om z'n gestileerde dierenbeelden.
Het eerste deel van het viaduct voorzag hij in 1905 van dieren die reizigers konden zien tijdens de treinrit door de weilanden, zoals eenden en kikkers.
Altorf wist z'n onderwerpen te reduceren tot hun essentie.
Johan Coenraad Altorf
Altorf (1876-1955) begon als meubelmaker en schoolde zich bij aan de Academie van Beeldende Kunsten in z'n woonplaats Den Haag. Hij decoreerde villa's voor bekende architecten. Naast dierfiguren (vooral apen en vogels) in hout, brons en steen maakte hij ook portretten.
Reliëfs
De reliëfs die Altorf in 1908 maakte voor het tweede deel van het viaduct waren platter dan de sculpturen uit 1905.
Er waren nog wel dieren afgebeeld — koeien en paarden — maar andere reliëfs bestonden alleen uit symbolen of letters. Twee reliëfs tonen de symbolen voor ontwerp, bouw, nijverheid en handel.
Olifanten
De sculpturen van Altorf zijn redelijk bewaard gebleven. Eén bijzonder reliëf is echter verdwenen, waarop twee olifanten aan elkaars slurf trokken. Ze verbeeldden de strijd strijd om de ZHESM tussen de giganten Staatsspoorwegen en Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij.
Stationsgebouw
Het kopstation Hofplein bestond uit drie delen: een voorgebouw, de stationshal en de perrons. Het halfronde voorgebouw bepaalde het aanzicht vanuit de stad, maar huisvestte een zelfstandig restaurant. De bescheiden stationshal met dienstruimten was toegankelijk via twee verhoogde poortgebouwen.
De verhoogde, overkapte perrons waren van het gebouw gescheiden door het luchtspoor naar Dordrecht, dat haaks op de Hofpleinlijn liep. Een ander spoorviaduct doorkruiste dus het station. Met deze opmerkelijke opzet kwam het station dichter bij de stad te liggen in plaats van verstopt achter een andere spoorlijn.
Architect
Het markante stationsgebouw uit 1908 zou het bekendste werk worden van architect Jacobus Pieter Stok. Hij combineerde een neoromaanse bouwstijl met Amerikaanse invloeden en Jugendstil-decoraties.
Net als het viaduct was de basisconstructie van beton, uitgevoerd door Van Hemerts betonmaatschappij. Ook de technische installaties, zoals de verwarming, ventilatie en liften, waren zeer modern.
J.P. Stok Wzn.
(1862-1942) kwam uit een architectenfamilie en doorliep de Rotterdamse Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen. Aansluitend studeerde hij in Brussel en Delft. Hij bouwde herenhuizen, kantoren en fabrieken. Stok had een eclectische stijl en bewonderde de Amerikaanse bouwkunst.
Westerkadehuys
In 1914 ontwierp Stok een kantoor voor de Steenkolen Handels Vereniging. Het hoekpand is opgetrokken uit vulkanische steen. Net als het Hofpleinstation heeft het verhoogde gevels aan beide zijden en in het midden een fronton met klok. Boogvensters, zoals op het Hofplein, waren inmiddels uit de mode. De entree is gedecoreerd met keramische reliëftegels.
Voorgevel
Het betonskelet van het halfronde voorgebouw kreeg een modieuze gevel, opgetrokken uit witte verblendsteen. Het frisse aanzicht toonde het voordeel van elektrische tractie; andere stations zagen destijds zwart van het roet.
Boven de grote boogramen waren sectiel-tableaus aangebracht. Sectieltegels zijn niet vierkant, maar volgen de lijnen van de voorstelling. Ze waren gemaakt door De Porceleyne Fles uit Delft, die deze techniek in 1900 introduceerde.
Wapens
Behalve de teksten 'Electrische Spoorweg' en 'ZHESM' gaven de tableaus de wapens weer van de gemeentes aan de spoorlijn: Wassenaar, Voorburg, Stompwijk, Pijnacker, Berkel en Scheveningen. Op de twee verhoogde delen stonden de wapens van Den Haag en Rotterdam.
Voor station Roosendaal maakte De Porceleyne Fles in 1907 vergelijkbare sectieltableaus. Deze tonen geen wapens van gemeentes maar van Europese landen, toepasselijk omdat Roosendaal een grensstation is.
Jugendstil in Rotterdam
Rotterdam maakte voor Nederlandse begrippen vroeg kennis met de Jugendstil of Art Nouveau. In 1898 werd het Witte Huis geopend, de eerste 'wolkenkrabber' van Europa. Architect was Willem Molenbroek, een goede kennis van Stok. De opzet was naar Amerikaans voorbeeld, maar de decoraties waren Jugendstil.
Elementen die tien jaar later terugkomen bij het Hofpleinstation zijn de witte baksteen, de boogvensters, het helle leidak en het fronton met klok.
Jugendstil stations
Nederland kent veel Jugendstil winkelpanden en woonhuizen, maar weinig stationsgebouwen. Grote stations werden rond 1900 in neorenaissance-stijl gebouwd, soms met enkele Jugendstil-elementen zoals tegeltableaus.
Het enige bewaarde Jugendstil station is dat van Haarlem, dat net als Rotterdam Hofplein dateert uit 1908. Het ontwerp is van Dirk Margadant.
Willem Stok (1865-1941), broer van de architect, ontwierp een reclamekaart voor Loos waarop hij het gebouw van zijn broer prominent weergaf.
Naast tekenaar was hij zelf ook architect en assisteerde zijn oudere broer.
Restaurant Loos
In het ronde voorgebouw van het Hofpleinstation was café-restaurant Loos gevestigd. De prominente plek diende ter compensatie van Loos' oude café Boneski, dat voor het station moest wijken.
De nieuwe gelegenheid werd een geliefd ontmoetingspunt voor Rotterdammers, waar menig eerste afspraakje plaatsvond.
Het café lag op de begane grond, het restaurant op de eerste verdieping met wijds uitzicht over het drukke Hofplein. Erboven waren feestzalen.
De mahoniehouten betimmeringen en de meubels waren van de Rotterdamse firma Allan & Co. Dit bedrijf maakte naast meubels ook spoor- en tramrijtuigen.
C.N.A. Loos
Horeca-ondernemer Loos (1863-1942) bezat meerdere cafés en restaurants in Rotterdam en richtte ook de bekende thee- en speeltuin Plaswijckpark op.
Het bronzen portretreliëf van Loos is gemaakt door Edema van der Tuuk, die ook sculpturen voor de stationsentrees ontwierp.
Decoraties
In de café- en restaurant-zalen waren de betonnen kolommen en balken zichtbaar. Om sfeer te scheppen werden ze gesjabloneerd met Jugendstil-motieven van de jonge ontwerper Jaap Gidding. Hij ontwierp ook de keramiektableaus boven de twee schouwen aan weerszijden van het buffet.
De tableaus symboliseerden het begin- en eindpunt van de spoorlijn. Het ene paneel toont Rotterdam met schepen op de Maas, het andere de branding van Scheveningen met vogels en vissen. De sectieltableaus zijn, net als die aan de voorgevel, uitgevoerd door De Porceleyne Fles.
Atelier
Een bijzonder inkijkje in het decoratieatelier van Gidding & Zonen uit 1908 toont het werk aan de decoraties voor Loos. Leerlingen schilderen de motieven op linnen die later op het beton werden aangebracht. Een driehoekige decoratie voor tussen twee plafondbalken hangt klaar.
Een andere leerling schetst wolken voor een van de keramiektableaus. Jaap Gidding (rechts) en zijn broer Jan, beiden in pak, tekenen aan tafel het andere tableau. De foto laat zien dat er velen aan de decoraties werkten, maar dat de 21-jarige Jaap de artistieke leiding had.
Jaap Gidding
Als zoon van een decoratieschilder studeerde Gidding (1887-1955) aan de Rotterdamse Academie voor Beeldende Kunsten. Ook was hij toneelschilder in München. In de jaren '20 ontwierp Gidding de aankleding van het Tuschinski-theater en vazen voor Glasfabriek Leerdam.
Stationshal
In de stationshal met glazen zadeldak ontnam een glas-in-loodraam het zicht op het kruisende spoorviaduct. De reizigers moesten onder dit viaduct door naar de perrons op het ZHESM-viaduct. Het grote raam was, net als de decoraties in het restaurant, ontworpen door Jaap Gidding.
We zien wolken, water en schepen; wellicht gaf het raam de Rotterdamse haven weer of de zee bij Scheveningen. Het is waarschijnlijk uitgevoerd bij Kerling in Den Haag, bij wie Gidding in 1902 de glas-in-loodkunst leerde.
Er zijn weinig ramen van Gidding bekend van voor 1918, toen hij zelf glas-in-lood ging produceren. Een klein raam voor z'n eigen woning in Rotterdam-Kralingen toont de overgang van Art Nouveau naar de strakkere Art Deco. Gidding geldt tegenwoordig als een van Nederlands belangrijkste Art Deco-ontwerpers.
Toegangspoorten
De ingang van het station was niet zoals gebruikelijk aan de voorzijde; daar was het restaurant gevestigd. Er waren verhoogde toegangen aan de zijkanten van het gebouw. Ze heetten Neptunuspoort en Zeemeerminpoort naar de sculpturen door Lambertus Edema van der Tuuk. Hoofden van de zeegod en een zeemeermin vormden de sluitstenen van de ronde poorten. In de natuurstenen omlijsting waren vissen verwerkt. De zeemotieven verwezen naar het eindpunt van de spoorlijn.
De decoraties van Edema van der Tuuk waren de meest traditionele van het complex. Het smeedijzeren hekwerk in de poorten was daarentegen voorzien van geometrische vormen en modieuze krullen.
L.F. Edema van der Tuuk
De Friese domineeszoon (1872-1942) studeerde aan de Amsterdamse Kunstnijverheidsschool, de Brusselse Academie en de Parijse École des Arts Décoratifs. Hij werd docent aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam en ontwierp in 1920 medaillons aan de voorgevel van het stadhuis.
Bombardement
Op 14 mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd door de Duitsers. Er kwamen 800 Rotterdammers om en grote delen van het centrum lagen in puin. Station Hofplein brandde volledig uit, maar de muren bleven grotendeels overeind.
Herstel was mogelijk geweest, maar net als veel andere gehavende gebouwen werd het snel gesloopt. Rotterdam besloot een nieuwe stad te bouwen zonder om te kijken naar het verleden.
Eén poortgebouw bleef nog jaren staan als provisorische entree. Pas in 1956 werd het nieuwe station geopend, ontworpen door Sybold van Ravesteyn.
Hofbogen
Van het vooroorlogse stationsgebouw is niets over, ook het gebouw uit 1956 is inmiddels gesloopt. In 2006 reed de laatste NS-trein over het Hofpleinviaduct en in 2010 de laatste sneltram van RandstadRail. Het viaduct, inclusief de onderbouw van de perrons, bestaat nog wel en is sinds 2002 een rijksmonument.
Twee Rotterdamse woningcorporaties hebben het viaduct overgenomen van de NS om het een nieuwe bestemming te geven. De grote bogen onder de voormalige perrons zijn in 2011 opgeknapt. Ze huisvesten nu een Mini Mall met hippe winkels en horeca. Erbovenop worden theatervoorstellingen gehouden en is een stadsmoestuin aangelegd.
De decoraties van het verdwenen station Rotterdam Hofplein
Gerelateerde afleveringen: