Zwitserse spoorweg-affiches en -brochures, 1925-1956
De grafische verbeelding van de Simplon-spoorlijn
retours
mei 2013
In de jaren '20 en '30 was de elektrische Simplon-spoorlijn het toonbeeld van moderniteit en efficiëntie op spoorweggebied. Promotiemateriaal moest dit beeld bevestigen. Het werd in meerdere talen uitgebracht door de Zwitserse federale spoorwegen en de Commission Romande de la Ligne du Simplon.
Toonaangevende Zwitserse affiche-kunstenaars als Emil Cardinaux en Otto Baumberger werden ingeschakeld. Ook brochures kregen een eigentijdse vormgeving.
De grafische verbeelding van de Simplon-lijn laat de ontwikkeling zien van het Zwitsers grafisch ontwerp in de Art Deco-periode.
door Arjan den Boer
Snel en betrouwbaar
De Simplon-lijn van Lausanne naar Brig werd eind 19e eeuw aangelegd, de Simplon-tunnel naar Italië volgde begin 20e eeuw. De moderne Simplon-lijn ontstond toen in 1924 het westelijk deel werd geëlektrificeerd. Het tunneltracé was eerder al voorzien van draaistroom (3-fase wisselstroom). In 1930 was de gehele lijn omgebouwd naar moderne en betrouwbare (1-fase) wisselstroom.
De (her)elektrificatie gaf de Simplon-lijn internationaal aanzien als modern, snel en betrouwbaar. Vanaf 1925 voerden de Zwitserse spoorwegen een campagne om dat imago te promoten. Toen introduceerde Daniele Buzzi een iconisch beeld: een elektrische locomotief bij het kasteel van Chillon aan het Meer van Genève.
In de beginperiode van de Simplon-lijn verschenen er al enkele affiches, de meeste in traditionele stijl. Het affiche uit 1913 van Hans Eggimann springt er echter uit.
Daniele Buzzi (1890-1974)
Daniele Buzzi was een ingenieur die daarnaast schilderde en ontwierp. Hij werkte aan stuwdammen voor een elektriciteitsbedrijf. In de jaren '40 leerde hij zichzelf lithograferen, waarna hij bekend werd om z'n kleurrijke litho's van het kanton Tessin.
Atelier Häusler
In 1927 gaven de Zwitserse spoorwegen een geïllustreerd boekje uit over de route en de elektrificatie van de Simplon-lijn. Het traditionele binnenwerk kreeg een eigentijdse omslag van Atelier Häusler uit Bern, als reclamebureau actief in de periode 1920-1950.
Het omslag toonde silhouetten van markante punten langs de Simplon-lijn, zoals de 20 kilometer lange Simplon-tunnel, de Matterhorn en het Stockalperslot in Brig.
Afgaand op stijl en typografie ontwierp Häusler ook de eerste folder voor de Simplon-lijn.
Voorop de folder uit circa 1927 stond een bergmassief waar tunnel en trein zich doorheen boorden. Binnenin was een gedetailleerde kaart afgedrukt van de bekende cartografen Kümmerly & Frey.
Emil Cardinaux
In 1928 vervolmaakte Emil Cardinaux het beeld van de Simplon-lijn dat Daniele Buzzi had geïntroduceerd. Een locomotief van het type Ae 3/6 uit 1920 passeert het kasteel van Chillon. Door onscherpte wordt snelheid gesuggereerd.
Dit affiche bleef lange tijd beeldbepalend. Het werd in 1949 opnieuw uitgebracht met een nieuw opschrift over de pittoreske route in plaats van de elektrificatie.
Emil Cardinaux (1877-1936)
Cardinaux geldt als uitvinder van het Zwitserse reisaffiche. Hij studeerde in München en Parijs en was zich vroeg bewust van de vereisten van affiches. In 1908 maakte hij een baanbrekend affiche van de Matterhorn. Zijn stijl met uitgesproken kleurvlakken sloot perfect aan bij de lithografie.
Otto Baumberger
Op het affiche dat Otto Baumberger in 1933 maakte voor de Simplon-lijn zien we het Walliser alpenstadje Sion met de rotsruïnes Valeria en Tourbillon. Stijl en kleuren refereren aan het kubisme en expressionisme.
Naast de wat vage rails is vrij gedetailleerd een mast van de bovenleiding aangegeven. De mast lijkt te fragiel, maar het is een hulpmast tussen twee portalen in. Deze waren in het Rhônedal geplaatst om de rijdraad strak te houden.
Otto Baumberger (1898-1961)
Net als Cardinaux volgde Otto Baumberger kunstopleidingen in München en Parijs. Hij was een van de grondleggers van het Sachplakat, een affiche waarop één object centraal staat. Bekend is zijn hyperrealistische detail van een tweed jas met label van kledingmerk PKZ uit 1923.
Folders
Twee dubbelzijdige folders uit 1932 en 1936 sluiten wat kleur betreft aan bij de affiches van Cardinaux en Baumberger, maar zijn van onbekende ontwerpers. Opnieuw staat Sion symbool voor de Simplon-lijn.
Onder de gezamenlijke noemer les grandes lignes de Suisse werd aan de andere zijde van de folder de Gotthard-lijn gepromoot.
De omvouw van 1932 prees Pullman- en slaaprijtuigen van Wagons-Lits aan. Slaaprijtuigen reden in de Simplon Orient-Express uit Parijs naar Milaan en verder. Tussen Basel en Milaan reed de Gotthard Pullman Express.
De omvouw van 1936 verbeeldt elektrische tractie. De Ae 4/7-locomotief fungeert als symbol of Swiss Travel.
Bernard Reber
In 1933 maakte de nog jonge ontwerper Bernard Reber het omslag van een brochure over de Simplon-spoorlijn. Het toont gestileerde bovenleidingsmasten met daarachter de rotsruïnes van Sion.
Reber voerde in 1937 z'n stilering verder door met als onderwerp de spoorlijn bij kasteel Chillon. In die folder liet hij de perspectiefwetten los en suggereerde subtiel dat de trein door een tunnel reed.
Illustratie en typografie vullen elkaar bij Reber aan.
Bernhard Reber (1910-1992)
Reiber werkte behalve voor de Zwitserse spoorwegen ook voor Swissair. Hij had gestudeerd bij boekontwerper en illustrator Hugo Steiner-Prag in Leipzig. In 1947 ontwierp Reber affiches en postzegels ter gelegenheid van 100 jaar spoorwegen in Zwitserland.
Fotomontages
Begin jaren '30 kwam het gebruik van fotomontages op, mogelijk gemaakt door offsetdruk. In 1935 bracht de Commission Romande de la Ligne du Simplon een folder uit met uitgeknipte foto's van sportende mensen.
Het ontwerp lijkt geïnspireerd op de succesvolle promotie-campagne voor St. Moritz van Walter Herdeg en Walter Amstutz. Elementen zoals foto's gecombineerd met tekeningen zijn herkenbaar. Eén foto uit St. Moritz kwam zelfs letterlijk in Suisse Romande terecht!
Commission Romande
De Commission Romande de la Ligne du Simplon behartigde sinds 1923 de belangen van de Simplon-lijn. Doel was optimale bereikbaarheid van Franstalig Zwitserland. Tussen 1935 en 1950 gaf de commissie zelf promotiemateriaal uit. In 2005 ging de commissie op in OuestRail.
Hans Jegerlehner
Direct na de Tweede Wereldoorlog werd voortgebouwd op de bloeitijd in het Interbellum. Soms gebeurde dit letterlijk, zoals met het affiche van Cardinaux dat na 20 jaar opnieuw werd uitgebracht.
In 1946 maakte Hans Jegerlehner een affiche dat aansloot op dat van Baumberger uit 1933. Opschrift en typografie waren gelijk en de tekenstijl toonde verwantschap. Afgebeeld was het Rhônedal nabij Sion met karakteristieke populieren.
Hans Jegerlehner (1906-1974)
Hans Gordon Jegerlehner, opgeleid in Bern en München, maakte ook schilderijen en wandschilderingen. Daarnaast illustreerde hij boeken en tijdschriften. Zijn affiches, meest voor de Zwitserse spoorwegen, waren vaak anekdotisch. Hij gebruikte uitgesproken kleuren.
De Commission Romande de la Ligne du Simplon bracht rond 1950 twee affiches uit van Walter Spinner. Daarop fungeert de sterk uitvergrootte Simplon-lijn als middelpunt van een internationaal spoorwegnetwerk dat loopt van Londen tot Caïro.
Hoewel de Simplon Orient-Express inderdaad aansluiting bood op treinen naar Egypte, was deze route vanwege de situatie in het Middden-Oosten nogal theoretisch. Een pijprokende man met pet kondigde de jaren 50 aan.
Hans Falk (1918-2002)
Falk, opgeleid in Zürich, maakte politieke en toeristische affiches. Hij werd na 1957 een bekende abstract-expressionistische schilder.
Adrien Holy (1898-1978)
Holy was na z'n Geneefse opleiding schilder in Parijs, om in 1939 terug te keren als reclameontwerper en illustrator.
Ontwerpwedstrijd
In 1956 bestond de Simplon-tunnel vijftig jaar. De Zwitserse spoorwegen organiseerden een ontwerpwedstrijd voor jubileum-affiches. De inzendingen waren in een picturale jaren '50-stijl. De moderne Swiss Style die in opkomst was ging aan de Simplon voorbij. Vonden progressieve ontwerpers het onderwerp saai?
Er waren twee winnende affiches. Beide tonen weinig origineel de Simplon-tunnel met Zwitserse en Italiaanse vlaggen. Het affiche van Hans Falk is geschilderd in een bonte expressionistische stijl. Het affiche van Adrien Holy is minder uitgesproken. Er is een gloednieuwe Ae 6/6-locomotief op afgebeeld.
International Style
Eind jaren '50 verloor de Simplon-spoorweg z'n moderne aura. Ondertussen kwam de Swiss Style of International Style op: een modernistische stroming in de grafische vormgeving, herkenbaar aan strakke typografie, veel witruimte en uitlijning op een grid. Naast letters en vlakken werden 'objectieve' foto's gebruik.
Een anonieme poging voor de Simplon-lijn uit 1960 is geen succes. Gecentreerde tekst was taboe voor modernisten.
Wel geslaagd is het affiche uit 1963 van de aangrenzende Bern-Lötschberg-Simplon-spoorlijn door Werner Mühlemann. Het voldoet aan alle kenmerken, zoals het lettertype Helvetica uit 1957.
Stationsklok
De befaamde Zwitserse stationsklok kan als icoon gelden voor de Swiss Style. Vorm, typografie en kleur zijn tot het minimum teruggebracht. Toch is de klok voorzien van een gimmick: de rode secondenwijzer referereert aan het spiegelei van de stationschef.
Het ontwerp is uit 1953 van Hans Hilfiker (1901-1993). De klok wordt nog steeds gebruikt op alle stations van de Zwitserse federale spoorwegen.
De grafische verbeelding van de Simplon-spoorlijn
