Spoorwegfoto's van Willem van de Poll — deel 1: Amsterdam
Reizen-per-trein-plus-snelheid
Willem van de Poll, na de oorlog huisfotograaf van de koninklijke familie, was in het Interbellum actief als reis- en reclamefotograaf. Daarbij bracht hij regelmatig binnen- en buitenlandse spoorwegen in beeld. De komende tijd wijdt retours een aantal afleveringen aan deze foto's.
Van der Polls spoorfoto's waren vernieuwend: de beleving en de esthetiek van het reizen stonden centraal in plaats van het spoorwegmaterieel sec.
In 1932 maakte Van der Poll een serie foto's rond station Amsterdam CS voor een NS-reclamecampagne. Ze bleken te experimenteel voor de Nederlandse Spoorwegen. Nieuw was ook de manier waarop Van de Poll fotomodellen inzette.
door Arjan den Boer
Willem van de Poll
Amsterdammer Willem van de Poll (1895-1970) volgde een foto-opleiding in Wenen. Hij werd politie- en vervolgens persfotograaf. Hij was de belangrijkste vooroorlogse Nederlandse reportagefotograaf die internationaal werkte. In de jaren '30 richtte hij zich ook op reclame- en modefotografie. Zijn werk werd o.a. verspreid door AP en verscheen in Vogue.
In de oorlog werkte Van de Poll voor Phillips, daarna als Prins Bernards staffotograaf bij de BS. Na de oorlog werden z'n foto's van de opgroeiende prinsesjes bekend.
Van de Poll was niet links geëngageerd zoals veel tijdgenoten. Hij had een voorkeur voor glamour. Wel maakte hij in 1934 een indrukwekkende reportage in het getto van Warschau.
Fotoarchief
Van de Poll overleed in 1970. Na de dood van zijn vrouw droeg de familie zijn fotoarchief en de auteursrechten over aan de Rijksvoorlichtingsdienst. De collectie wordt nu beheerd door het Nationaal Archief, die de tienduizenden foto's heeft opgenomen in de beeldbank en onlangs heeft voorzien van een open licentie.
Nieuwe Fotografie
Van de Poll stond rond 1930 onder invloed van de Nieuwe Fotografie. Kenmerkend was het streven naar dynamiek door diagonale lijnen, herhalingen, ongebruikelijke standpunten en close-ups. De nieuwe fotografen hadden een voorliefde voor moderne techniek en industriële materialen. Spoorwegen waren daarbij een geschikt onderwerp, zoals de foto's van Van de Poll laten zien.
De Nieuwe Fotografie viel samen met de (late) opkomst van de fotografie in de reclame. Productfoto's en fotocollages van Paul Schuitema en Piet Zwart zetten in Nederland de trend. Jongeren als Cas Oorthuys, Carel Blazer, Emmy Andriesse en Eva Besnyö bouwden de Nieuwe Fotografie vervolgens uit tot een geëngageerde kunstrichting.
Concurrentie
Van de Poll maakte de NS-foto's voor een selectiepitch. De Nederlandse Spoorwegen vonden zijn foto's echter te experimenteel. De directie koos recht-toe-recht-aan opnames van een andere fotograaf. Van de Polls foto's werden niet gebruikt en alleen de winnende inzender kreeg betaald.
"Het fatale concurrentie-systeem dat meenig Nederlandsch reclamebureau steeds maar weer voor niets laat werken", schreef het maandblad van het Genootschap voor Reclame. Het blad liet zien hoe Van de Poll zich het gebruik van de NS-foto's had voorgesteld: in fotocollages voor bladvullende advertenties.
De verkoopsargumenten in deze advertentie waren: snelheid en veiligheid. Kijk naar de razende locomotief die over de wissels dendert. Daar heeft U meteen het begrip reizen-per-trein-plus-snelheid. Snelheid nog eens naar voren gebracht door de snelheidsmeter die de "90" aangeeft... En het symbool van de veiligheid vindt U in de machinist, die vol aandacht den weg afspeurt. Weer zoo’n advertentie waar het beeld zonder woorden het heele verhaal vertelt. Duidelijk vertelt. En verkoopt!
Maandblad GvR, december 1934
Seinbrug
Willem van de Poll gebruikte de seinbruggen aan weerszijden van het station om bijzondere vogelvluchtstandpunten in te nemen. De westelijke brug zelf fotografeerde hij vanaf het emplacement. Beide seinbruggen zijn in de jaren '70 gesloopt.
In hetzelfde jaar 1932 bracht de NS een affiche uit waarop de westelijke seinbrug prominent is afgebeeld. Het affiche is gesigneerd: W.v.d.Poll. Maakte Willem van de Poll nu ook affiches?
Het blijkt te gaan om naam- en vakgenoot Willy van de Poll (1893-1951). Zij waren geen (naaste) familie, maar kenden elkaar ongetwijfeld. Ze waren ongeveer even oud, woonden niet ver van elkaar en waren beiden lid van het Genootschap voor Reclame.
Willy van de Poll gebruikte foto's als beginpunt voor zijn litho's.
In een artikel met de titel 'Handelskiekerij' schreef hij dat hij de camera als z'n compagnon, assistent, rechterhand en reismakker beschouwde.
Behalve voor de NS ontwierp Willy van de Poll affiches voor Heineken en dropfabrikant Klene.
Materieel
Het ging Willem van de Poll niet om individuele locomotieven of rijtuigen maar om de esthetiek. Toch valt er voor treinliefhebbers veel te zien op zijn foto's. Een vogelvlucht toont twee gespiegelde tenderjumbo's van de serie 6100, waarvan de ene de andere rangeert. In 1929 werden tien van deze locomotieven gebouwd als variant op de bekende Jumbo's.
Rechts onder de kap staan de luxe Pullman-rijtuigen gereed van de Étoile du Nord naar Parijs. Links is een elektrisch treinstel van het type Blokkendoos zichtbaar, net als op een foto gemaakt vanaf de goederenbrug, bijna tussen de bovenleiding.
De 'Blokkendozen' werden, na de komst van gestroomlijnde elektrische treinstellen in 1935, zo genoemd om hun hoekige vormen. De oorspronkelijke wit-groene kleurstelling uit 1924 was inmiddels aangepast aan praktische eisen.
Als forensentreinen waren de Blokkendozen vergelijkbaar met de hedendaagse Sprinters.
Bloemenexpresse
Van de Poll was van oorspong reportagefotograaf. Hij kon het niet laten het dagelijks leven op het station vast te leggen, maar wel met aandacht voor uitsnedes, diagonale lijnen en contrastwerking.
Voor het stationspostkantoor werden grote platte kisten uit een auto geladen.
De kisten zaten vol bloemen van de veiling in Aalsmeer. De Bloemenexpresse was een coöperatieve vrachtwagendienst naar Amsterdam CS en Schiphol. De bloemen werden per trein verspreid door het land en de buurlanden. Verdere bestemmingen, zoals Wenen en Stockholm, gingen al per vliegtuig.
Vanaf dit deel van het eerste perron vertrekt tegenwoordig de ICE naar Duitsland.
Het stationspostkantoor uit 1925 staat er nog, maar in 1960 kwam iets verderop een groter postkantoor dat inmiddels is afgebroken. Post en pakketten worden niet meer per trein vervoerd.
Krantenkiosk
Van de Poll vereeuwigde zowel de krantenkiosk op het eerste perron als een krantenjongen met zijn kar. Ze hoorden allebei bij de AKO: de Amsterdamsche Kiosk Onderneming, opgericht in 1887.
Oorspronkelijk werkte de AKO samen met de HSM, terwijl concurrent Bruna te vinden was op de stations van de Staatsspoorwegen. Ook in de nieuwe middengang van Amsterdam Centraal uit 2013 kreeg de AKO weer een plekje.
Locomotiefloods
Net ten noordwesten van het station stond een halfronde locomotiefloods met draaischijf en 15 sporen. Deze werd in 1928 gebouwd na de vernieuwing van het emplacement op het Westelijk Eiland.
Voor Van de Poll was de locomotiefloods interessant vanwege de contrastrijke lichtomstandigheden. Daglicht viel door de grote deuropeningen zijdelings op de locomotieven in de donkere loods. Dit liet bijvoorbeeld de klinknagels op het staal goed uitkomen, wat de gewenste industriële look opleverde.
De locomotiefloods is kort na 1955 afgebroken, toen het depot Amsterdam CS werd opgeheven.
Op de plek van het locomotiefdepot verrees enkele jaren later het Havengebouw van de architecten Dudok en Magnée.
Iets verderop staat sinds 1995 het ronde Verkeersleidingsgebouw van ProRail.
Fotomodellen
Willem van de Poll liet als een van de eerste Nederlandse fotografen modellen buiten de studio poseren. Ook nieuw was zijn gebruik van modellen voor reclame-opdrachten.
Vaste modellen
Willem van de Poll werkte met enkele vaste fotomodellen, zowel vrouwen als mannen. Het stel dat op Amsterdam Centraal in een coupérijtuig stapte werd gevormd door de modellen Waldschmidt en Sandhaus. Ook werkte hij met actrice Cissy van Bennekom en liet soms zijn eigen stiefdochters poseren.
Het is onduidelijk of deze foto's uit 1932 ook voor de NS gemaakt zijn of voor een andere opdrachtgever. Vanwege de sigaret die Sandhaus aan Waldschmidt aanbiedt door de coupédeur zou het om reclame voor North Star-sigaretten kunnen gaan, maar daar zijn verder geen aanwijzingen voor.
Eva Waldschmidt
De blonde Eva Waldschmidt was Van de Polls favoriete model vanwege haar naturelle look. Zij poseerde onder meer met Cissy van Bennekom en in de serie 'Black and White' uit 1932 met een jonge zwarte vrouw. Er zijn ook enkele 'gewaagde' foto's van haar bewaard gebleven.
Productfotografie
Naast foto's met modellen maakte Van de Poll ook productfoto's. Met veel aandacht voor compositie wist hij die tot een soort stillevens te maken. De manier waarop hij NS-treinkaartjes in het gelid zette en van een harde schaduw voorzag paste hij enkele jaren later in Parijs toe op parfumflesjes van Lucien Lelong.
Het archief bevat ook foto's van een jas, hoed en krant in een treincoupé. Ook van deze opnames is onduidelijk of ze voor de NS of een andere opdrachtgever zijn gemaakt. Ze laten wel zien dat Van de Poll maar een paar voorwerpen nodig had om een sfeer neer te zetten.
Affiche en folder
Toen Van de Polls foto's werden afgewezen, was de NS nog een traditioneel bedrijf, wars van experimenten. Dit veranderde echter snel. In 1933 werden zijn foto's toch gebruikt voor een fotocollage op een affiche en folder voor tariefsverlagingen. Niet alleen de reclame-uitingen werden moderner, ook de treinstellen en tot slot de stations.
Spoorwegfoto's van Willem van de Poll — deel 1: Amsterdam
Komende afleveringen:
- Flying Scotsman, 1934
- Polen-Wit-Rusland, 1934
- Jordanië en Syrië, 1950
Verwante afleveringen: