De Pullman rijdt weer
Spoorwegaffiches van Fedde Weidema
januari 2013
door Arjan den Boer
In december 1945 reed de eerste na-oorlogse internationale trein van Amsterdam naar Brussel, voorzien van luxe Pullman-rijtuigen. Omdat de verwoeste Moerdijkbrug nog niet was hersteld maakte de trein een omweg via Nijmegen. De reis duurde maar liefst acht uur — twee maal de normale reistijd.
Ontwerper Fedde Weidema maakte een affiche voor de Pullman-trein. Het was de eerste van een reeks affiches voor de Nederlandse Spoorwegen.
Fedde Weidema 1915-2000
De Friese drukkerszoon Fedde Weidema volgde kunstopleidingen in Arnhem, Utrecht en Parijs. Hij werd grafisch ontwerper en surrealistisch schilder. Meest bekend werd de rijmprent 'De achttien doden' en het logo van De Bezige Bij. Na de oorlog speelde hij een belangrijke rol in het culturele leven van de stad Utrecht.
Vooroorlogse luxe
De terugkeer van de Pullman-rijtuigen eind 1945 had een symbolische betekenis: herstel van de vooroorlogse luxe. Deze rijtuigen vormden in de jaren ‘30 de Étoile du Nord tussen Amsterdam, Brussel en Parijs en kenmerkten zich door luxe stoffering en veel comfort.
Eersteklas-reizigers zaten op clubzetels aan tweepersoons tafels en kregen de lunch
geserveerd. De tweede klas kende vaste banken aan vierpersoons tafels, en een voiture restaurant. Er was geen derde klas.
De rijtuigen van de British Pullman Car Company werden op het vasteland geëxploiteerd door Wagons-Lits, bekend van de internationale slaaptreinen zoals de Orient-Express. De term Pullman werd een synoniem voor luxe en comfort.
De Étoile du Nord is mede bekend geworden door de affiche uit 1927 van A.M. Cassandre (1901-1968).
Cassandre heeft grote invloed gehad op het werk van Fedde Weidema. Hij maakte kennis met diens werk in Galerie Nord van z’n leermeester Willy Wagenaar in Utrecht. De galerie was genoemd naar de Nord Express, waarvoor Cassandre een vergelijkbaar affiche had gemaakt.
In 1937 ontmoette Weidema Cassandre in Parijs.
De welgestelde clientèle van de Étoile du Nord was vast niet gewend om de voeten op tafel te leggen. Sommigen konden het zich blijkbaar veroorloven: voetballer Kick Smit (1911-1974) op de terugreis van een overwinning in Parijs in 1936.
Legendarische treinen
De Étoile du Nord was een van de meest luxueuze treinen die Nederland ooit aandeed.
In het Interbellum maakte de trein deel uit van een netwerk van legendarische Pullman-treinen, zoals de Flèche d'Or (Londen-Parijs), l'Oiseau Blue (Antwerpen-Parijs) en de Edelweiss (Amsterdam-Basel). Verder naar het zuiden reed de Côte d’Azur Express.
Oorlog en bevrijding
Met de bezetting van Nederland in mei 1940 stopte het internationale treinverkeer. Binnenlandse treinen bleven rijden tot de spoorwegstaking in 1944, die zeven maanden duurde.
Bij de bevrijding in mei 1945 was er enorme schade aan spoorlijnen, bruggen, stations en treinen door verwaarlozing, vernieling en bombardementen. De NS schatte de schade op ruim 500 miljoen gulden. Het duurde dan ook enige tijd voor het spoorwegverkeer weer op gang kwam.
Nijmegen
Den Bosch
In december 1945 moesten de eerste treinen naar Brussel omrijden via Nijmegen en Den Bosch. Tijdens de rit was de oorlogsschade nog goed zichtbaar: de stations waren zwaar beschadigd door bombardementen. Ze werden provisorisch opgeknapt en enkele jaren later later vervangen door stations van architect Sybold van Ravesteyn.
Roosendaal
Surrealist
Tijdens de oorlog komt de surrealist in Fedde Weidema boven. Hij gaat dromerige, onheilspellende schilderijen maken onder invloed van Joop Moesman, Willy Wagenaar en andere Utrechtse surrealisten die hij in het Interbellum had leren kennen.
Weidema tijdens de bezetting
Fedde Weidema leert in 1943 scheikundestudent Geert Lubberhuizen kennen, die actief is in het verzet en illegale schrijvers wil gaan uitgeven. Hij vraagt Weidema om onder pseudoniem een illustratie te maken bij het gedicht De achttien doden van verzetsheld Jan Campert.
Uit het succes van deze rijmprent ontstaat de dan nog ondergrondse uitgeverij De Bezige Bij, waar Weidema het logo en later affiches voor ontwerpt.
In 1942 krijgt Weidema z'n eerst opdracht van de Nederlandse Spoorwegen: twee muurschilderingen in de stations-restauratie van Utrecht Centraal. Qua stijl houden ze het midden tussen zijn surrealistische en grafische werk. De schilderingen gaan ironisch genoeg verloren bij een geallieerde beschieting in 1944.
Feestelijke rit
Op zondag 2 december 1945 vond de feestelijke eerste rit plaats van Brussel naar Amsterdam. Aan boord waren de directies van de Nederlandse en Belgische Spoorwegen, Wagons-Lits en ministers van beide landen.
De locomotief was versierd met groen en de Belgische en Nederlandse vlaggen. Het was er een uit de gloednieuwe 4700-serie, ondanks
de oorlog in 1943 besteld in Zweden en kort na de bevrijding geleverd.
De volgende dag vertrok de eerste trein naar Brussel. Ook deze rit had nog een feestelijk tintje: bij de lunch werd geserveerd uit een oude wijnvoorraad van Wagons-Lits, die tijdens de oorlog verborgen had gelegen in het Amsterdamse stationsgebouw.
Tot in de jaren '60 reden er Pullman-rijtuigen vanuit Amsterdam. In november 2010 keerden de Pullmans terug, toen de Venice-Simplon Orient-Express Amsterdam aandeed. Deze dure retro-trein bestaat uit gerestaureerde rijtuigen uit de jaren '20 en '30, waaronder een Pullman-wagen met keuken uit de Étoile du Nord.
Het was teekenend voor het Nederland in wederopbouw: de tegenstelling tusschen het half verwoeste stationsgebouw, doorzeefd van kogels, de wachtkamer triest en haveloos... en het weelderige interieur van den Pullman met zijn fauteuils en betimmering en alle comfort.
De Tijd, 4 december 1945
fotomontage
Attributen
Weidema beeldde op z’n Pullman-affiche geen rijtuigen af, maar bekende attributen: een koffiekop met logo van Wagons-Lits, een zilveren kan en een schemerlamp. Dezelfde lamp en het raamcontour staan op een affiche voor de Étoile du Nord uit 1927, met het Nederlandse landschap als achtergrond. Weidema maakte hier een eigentijdse versie van zonder mensen. Van het landschap bleef slechts de wolkenlucht.
Weidema kreeg expliciet de opdracht om de broodjes met vleeswaar af te beelden. Ze staan voor overvloed na de oorlogstekorten, maar doen karig aan vergeleken met de vooroorlogse meergangenlunches.
Heropening Moerdijkbrug
De Pullman-trein moest 80 kilometer omrijden vanwege de verwoeste spoorbrug over het Hollands Diep, de belangrijkste noord-zuidverbinding. De Moerdijkbrug was in 1944 door de Duitsers vernield om de geallieerden te stoppen. De schade was zo groot dat er pas in mei 1946 weer een trein over de brug kon.
Eind augustus 1946 verrichtte prins Bernard de officiële heropening. De brug was versierd met Nederlandse, Belgische en Franse vlaggen en de wapens van Amsterdam, Brussel en Parijs. De Pullman-trein kon z’n oude route hervatten naar Parijs als Étoile du Nord. Luxe treinen onder die naam bleven rijden tussen Amsterdam en Parijs tot de komst van de hogesnelheidstrein Thalys.
Een oude bekende is terug
Rotterdamsch Nieuwsblad, 5 september 1946
voorgelezen door Philip Freriks
Al weer een aantal dagen passeert een oude bekende, die enkele jaren afwezig was, viermaal per dag het Station [Rotterdam] D.P.
Een renpaard van edel bloed, toch altijd nog met hoofd en schouders ver uitstekend boven al het fraaie nieuwe materieel van gestroomlijnde Diesel-electrische treinen, waarmede wij reeds voor de oorlog werden verwend en die nu weer zijn verschenen, bijna in de oude glanzende glorie van weleer.
Want een edele trein blijft de Pullman met zijn massieve harmonica-wagens, blauw en crème van huidskleur, zijn luxueuse inrichting, die een warme sfeer schept, zijn rose schemerlampjes waarmede hij als een guirlande bloemen langs de kleinere stations stuift in de avond, getrokken door een snuivende, stoere Jumbo, even edel als de wagons die hij van Paris Nord naar Amsterdam jaagt sinds de Moerdijkbrug kortgeleden de directe verbinding Noord-Zuid herstelde.
Fedde Weidema en de spoorwegen
De Pullman rijdt weer was de eerste van een reeks affiches die Fedde Weidema maakte in opdracht van de Nederlandse Spoorwegen en dochterbedrijven.
De samenwerking met de NS duurde tot in de jaren '70. Daarnaast werkte Weidema in die periode voor de Jaarbeurs en verschillende Utrechtse culturele instellingen.
Na jarenlang vooral toegepaste kunst te hebben gemaakt, pakte Weidema in de jaren '70 de schilderskwast weer op. Zijn surrealistische schilderijen waren echter minder succesvol dan zijn illustraties en affiches.
In 1982 organiseerde het Centraal Museum in Utrecht een overzichtstentoonstelling van zijn schilderijen, tekeningen en affiches. Weidema ontwierp zelf de tentoonstellingsaffiche en -catalogus. Zijn grafische stijl was inmiddels ingrijpend veranderd onder invloed van modernistische ontwerpers als Wim Crouwel.
Spoorwegaffiches van Fedde Weidema
Met dank aan Udo Boersma (Van Sabben Poster Auctions) en Philip Freriks.
